اؤن سؤز
نبیلر وە اۇنلارا وریلن کیتابلارئن مشروعیەتی بۆیۆک اۇراندا تاصدیق ایلیشکیسینە دایانئر. کندیندن اؤنجەسینی تامامن یۇق سایان، گچرسیز قئلان بیر نبییە اینسانلارئن تابیع اۇلما یۆکۆملۆلۆگۆ یۇقتور. دۇلایئسئیلا؛ ینی بیر نبی گلنە قادار اؤنجەکی شریعاتین گرکلرینی یرینە گتیرن کیمسەلرین، گلن نبییە تابیع اۇلدوقتان سۇنرا شرعی آحکاما دائیر حایاتلارئندا کؤکلۆ دگیشیکلیکلر بکلنەمز. مثەلا؛ موحاممدە (ع) تابیع اۇلانا قادار، زینا أتمەین، فائیض یەمەین، ایچکی ایچمەین بیر أهلی کیتابئن، موحاممدە (ع) تابیع اۇلدوقتان سۇنرا، هرحانگی بیر واحی هنۆز اینمەدیگی گرکچەسییلە بو قۇنولاردا بیر آرا دؤنم یاشایئپ تۆم بو حوصوصلاردا سربست اۇلدوغو، یاعنی ایستەرسە زینا أدیپ فائیض ییەجگی، ایچکی ایچیپ آبدستسیز ناماز قئلابیلەجگی دۆشۆنۆلەبیلیر می؟
ینی بیر نبییە تابیع اۇلانلارئن، شرعی حۆکۆملر حوصوصوندا اؤنجەکی شریعاتتان قۇپوق بیر آرا دؤنم یاشادئقلارئنئ دۆشۆنەبیلمک، بو اینسانلارئن نبی اۇلدوغوندان أمین اۇلمادئقلارئ بیرینە تابیع اۇلاجاق قادار بۆیۆک بیر ریسکی گؤزە آلدئقلارئنئ قابول أتمک آنلامئنا گلیر کیم صامیمی هیچبیر مۆمین بؤیلە بیر شەی یاپماز. تابیع اۇلدوغو شریعات اویارئنجا حارام اۇلدوغو ایچین ایچکی ایچمەین آما سۇن نبییە تابیع اۇلدوقتان سۇنرا کندیسینە ایچکینین حاراملئغئ حوصوصوندا هرحانگی بیر آیت اینمەدیگی سؤیلندیگی ایچین ایچکی ایچن بیر مۆمین اۇلابیلیر می؟
ألینیزدەکی چالئشمادا ایلاهی کیتابلار آراسئنداکی ایرتیباطئن آدئ اۇلان آنجاق گلەنکتە ایهمال أدیلن تاصدیق قاورامئنا دائیر گنل بیر چرچوە چیزیلەجکتیر. بؤیلەلیکلە اؤنجەسی اۇلمایان دین آلغئسئنئن یا دا دین آدئنا هر شەیین میلادئ 610 یئلئندان ایعتیبارن باشلایئپ تاماملاندئغئنا دائیر دۆشۆنجەنین ینی باشتان دگرلندیریلمەسینە زمین حاضئرلاناجاقتئر.
دۇک. فاتیح اۇروم
تاصدیق
گیریش
قورئانئ وە اۇنون اینیش سۆرجینی دۇغرو آنلامادا اؤنملی گؤردۆگۆمۆز قاوراملاردان بیریسی دە “تاصدیقتیر”. بو بؤلۆمدە تاصدیق قاورامئنئن گلەنکتە نە شکیلدە ألە آلئندئغئنا قئساجا دگیندیکتن سۇنرا بو کلیمەنین قورئانداکی قوللانئملارئنئ تثبیت أتمەیە چالئشاجاق، سۇنراسئندا دا بو قاورامئن قۇنوموز آچئسئندان اؤنجە کلیمەنین کؤکنی وە قوللانئم آلانلارئنا دائیر قئسا بیر بیلگی ورمک ایستییۇروز.
تاصدیق کلیمەسینین آنلامئ
“تاصدیق” کلیمەسینین کؤک حارفلری “ص-د-ق“دئر. مۆتعاددی یاعنی گچیشلی اۇلان وە ایکی مفعول (نسنە) آلابیلن بو فیعیل، سؤزلۆکلردە؛ “دۇغرو سؤیلەمک، سؤزۆندە دورماق، صامیمی اۇلماق، ایچتن سەومک، دۇغرو حابر ورمک، گۆچلۆ اۇلماق، جسارت گؤسترمک” آنلاملارئنا گلیر. فیعیلین “ص-د-ق” شکلیندەکی کؤک حالینین، هرحانگی بیر شەیدەکی قووتە دلالت أتتیگینە، دۇغرونون یالان قارشئسئندا گۆچلۆ اۇلماسئ سببییلە دە، دۇغرو سؤیلەمەنین؛ “گۆچ” آنلامئنا گلن “ص-د-ق” کؤکۆندن تۆرەمیش اۇلدوغونا دیققات چکیلیر.
فیعیلین قورئانداکی ثۆلاثی قوللانئملارئ “دۇغرو سؤیلەمک، سؤزۆندە (واعادیندە) دورماق” آنلامئ أطرافئندا یۇغونلاشئر وە فیعیل بو یؤنۆیلە یالان سؤیلەمەنین ضئددئ اۇلاراق قوللانئلئر. بو فیعیلین ثۆلاثی قالئبئنئن أن چۇق قوللانئلان ماصدارئ اۇلان “الصدق = صئدق“؛ “دۇغرو سؤیلەمک، دۇغرولوق” آنلامئنا گلیر. کلیمە قورئاندا فارقلئ کلیمەلرین موضافون ایلەیهی (تاملانانئ) یاپئلاراق کندیسینە ایضافە أدیلن شەیین دۇغرولوغونو، گۆجۆنۆ گؤسترمەدە قوللانئلمئشتئر.
ثۆلاثی قالئبئن ایسمی فاعیل اۇلان “صادق = صادئق” کلیمەسی؛ “دۇغرو سؤیلەین، سؤزۆندە دوران، دۇغرو” آنلامئنا گلیر وە قورئاندا دا بو آنلامدا قوللانئلئر. کلیمەنین قورئاندا؛ “سؤزۆندە دوران، وردیگی سؤزۆن گرگینی یاپان کیمسە” آنلامئنداکی قوللانئملارئندا، أللریندەکی کیتابئ تاصدیق أدن بیر رسول گلدیگیندە اۇنا اینانئپ یاردئم أتمە سؤزۆنۆ یرینە گتیرن کیشی آنلامئندا بیر درینلیگە صاحیب اۇلدوغو دا گؤرۆلۆر.
“ص-د-ق” حارفلریندن تۆرتیلمیش اۇلان فیعیل، تفعیل بابئندا “صَدَّقَ“؛ “دۇغرولاماق، اۇنایلاماق، تاصدیق أتمک” آنلامئنا گلمکتەدیر. بو یؤنۆیلە کلیمە قورئاندا؛ “یالانلاماق، تکذیب أتمک” آنلامئنداکی “کَذَّبَ” فیعیلینین ضئددئ اۇلاراق قوللانئلئر. تفعیل بابئندان ماصدار اۇلان “تصدیق – تاصدیق” کلیمەسی قورئانئن، کندیندن اؤنجەکی کیتابئ اۇنایلاماسئ آنلامئندا قورئاندا ایکی دفعا گچمکتەدیر. بو بابئن ایسمی فاعیلی اۇلان “مصدق = موصاددئق” کلیمەسی دە؛ “دۇغرولایان، اۇنایلایان، تاصدیق أدن” آنلامئندا قورئاندا، گرک کیتابلارئن گرک رسوللرین صئفاتئ وە حالی قۇنوموندا ییرمییە یاقئن یردە گچر. یینە عاینئ بابدان صئفاتئ مۆشببهە وە ایسمی فاعیل اۇلاراق گلن “صدیق = صئددئق” کلیمەسی دە؛ “دۇغرو کیشی وە تاصدیق أدن” آنلامئندا قورئاندا قوللانئلئر.
سۇنوچ اۇلاراق “تاصدیق؛ اۇنایلاماق، دۇغرولاماق” وە “موصاددئق؛ اۇنایلایان، دۇغرولایان” آنلامئنا گلمکتەدیر. “تاصدیق” قاورامئنئن قورئانداکی قوللانئمئنئ آیرئنتئلئ بیر شکیلدە ألە آلمادان اؤنجە بو قاورامئن گلەنکتە ألە آلئنئشئنئ قئساجا گؤرەلیم.
گلەنکسل تاصدیق آنلایئشئ
تاصدیق کلیمەسی؛ تفسیر، مانطئق، کلام وە بلاغات أثرلریندە چشیتلی آنلاملاردا قوللانئلماقتادئر.
مثەلا أهلی سۆننت کلامجئلارئنا گؤرە؛ ایمانئن، قالبین تاصدیقیندن عیبارت اۇلدوغو بلیرتیلیر.
یینە مانطئقتا تاصاوور، بیلگی أدینمە سۆرجیندەکی ایلک آشامایئ اۇلوشتورورکن تاصدیق، أن آز ایکی تاصاوور وە بونلارئن آراسئنداکی ایلیشکییی بلیرلەین بیر باغلاچتان مەیدانا گلن جۆملە آنلامئندا قوللانئلئر کی بونا “اؤنرمە” دە دەنیر.
مانطئقتاکی تاصاوور وە تاصدیق قاوراملارئ بلاغاتتا دا قوللانئلئر. بلاغاتتا؛ “أوە گیتتین می یۇقسا گیتمەدین می؟”، “آحمدی دؤودۆن مۆ، آزارلادئن مئ؟” شکلیندەکی سۇرو جۆملەلرینە “طالبی تاصدیق”، “آحمد می گلدی محمت می؟” گیبی سۇرو جۆملەلرینە ایسە “طالبی تاصاوور” دەنیلمکتەدیر. آیرئجا عارابچادا؛ “حوروفی تاصدیق” دەنیلن وە “نعم، بلی، أجل، إن، إی” گیبی حارفلردن دە سؤز أدیلیر.
تفسیر أثرلریندە “تاصدیق” کلیمەسییلە ایلگیلی آچئقلامالارا؛ آ- ایمانئن تانئمئ وە ب- دۇغرودان تاصدیق وە موصاددئق کلیمەلرینین گچتیگی آیتلرین تفسیرینین یاپئلدئغئ یرلردە راستلانماقتادئر. مثەلا غایبا (غایبئندا) ایمان أتمکتن باحثەدن آیتلر وسیلەسییلە تفسیر أثرلریندە ایمانئن تاصدیق آنلامئنا گلدیگی بلیرتیلیر. ایمانئن تاصدیق اۇلدوغوندان باحثەدیلمکلە بیرلیکتە عاملە دە وورغو یاپماق آماجئیلا اۇلسا گرک، ایمان سؤز قۇنوسو اۇلدوغوندا، قالب وە سؤز ایلە اۇلان ایقرارئن فیعیللە تاصدیق أدیلمەسی گرگیندن دە سؤز أدیلیر.
قورئانئن “تاصدیق وە موصاددئق” واصفئنا دائیر آیتلرین تفسیریندە، قورئانئن “موصاددئق” اۇلماسئنئن، تەورات وە اینجیلی تاصدیق أتمەسی آنلامئنا گلدیگی بیلدیریلیر. مثەلا تاصدیق کلیمەسینین گچتیگی ایکی آیتتن بیری اۇلان یوسوف سورەسینین 11-نجی آیتییلە ایلگیلی اۇلاراق، یوسوف قئصصاسئنئن تەوراتتا دا قورئاندا آنلاتئلدئغئ شکلییلە گچتیگینە دائیر یۇروملار یاپئلئر. یینە قورئانئن تاصدیق واصفئنئن اؤنجەکی کیتابلار اۆزریندە مۆهەیمین وە اۇنلاردا یاپئلان تاحریف، تەویل وە تبدیل آچئقلایئجئ اۇلماسئیلا دا ایلگیسی قورولور. قورئانئن اؤنجەکی کیتابلارئ تاصدیق أتمەسینین، بو کیتابلارئن تاحریف أدیلمەمیش قئسئملارئیلا ایلگیلی اۇلدوغونا دا دیققات چکیلیر.
تفسیرلردە تاصدیق کلیمەسینین، تەورات وە اینجیلدە رسولوللاهئن نۆبۆووتینی تاصدیق أدن ایفادەلرە عاطئفتا بولونماق ایچین قوللانئلدئغئ دا گؤرۆلۆر. مثەلا نیسا سورەسینین 37-نجی آیتیندە گچن؛ “آللاهئن فاضلئندان وردیگینی گیزلەینلر” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن تەورات وە اینجیلدە موحاممدین (ع) نۆبۆووتینی تاصدیق أدن ایفادەلرین گیزلنمەسی اۇلدوغونا دائیر ریوایتلر ذیکرەدیلیر. یینە باقارا سورەسینین 44-نجۆ آیتینین تفسیری باغلامئندا، أهلی کیتابئن، رسولوللاهئ تاصدیق أتمە حوصوصوندا آللاها وردیکلری عاهدی بۇزدوقلارئندان سؤز أدیلیر.
تاصدیق کلیمەسی تفسیر أثرلریندە رۆیانئن تاصدیقی آنلامئندا دا قوللانئلئر. مثەلا، یوسوف سورەسینین 100-نجۆ آیتیندە گچن؛ “باباجئغئم! ایشتە بو، گؤردۆگۆم رۆیانئن تەویلیدیر” مئالیندەکی ایفادە رۆیانئن تاصدیقی اۇلاراق تفسیر أدیلیر.
قورئاندا تاصدیق قاورامئ
قورئاندا تاصدیق قاورامئنئ “تاصدیق” وە “موصاددیق” کلیمەلری آچئسئندان ألە آلمایا چالئشاجاغئز.
آ- قورئاندا تاصدیق کلیمەسی
تاصدیق کلیمەسی قورئاندا ایکی آیرئ یردە تۇپلام ایکی دفعا گچر. ایلکی یونوس سورەسینین 37-نجی آیتیدیر. آیت شؤیلەدیر:
وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۳۷﴾ (سورة یونس)
بو قورئان، باشقاسئ طارافئندان اویدورولوپ آللاها مال أدیلمیش دگیلدیر. آما کندیندن اؤنجەکیلری تاصدیق أدن وە اۇ کیتابئ (کیتابلارئ) آچئقلایان، ایچیندە شۆبهەیە دۆشۆرەجک هیچبیر شەی اۇلمایان وە وارلئقلارئن صاحیبی طارافئندان ایندیریلمیش اۇلان کیتابتئر. (یونوس سورەسی؛ 37)
یوقارئداکی آیتتە قورئانئن، آللاهئن ایندیردیگی بیر واحی دگیل، ایفتیرا أدیلەرک اۇنون آدئنا اویدورولان بیر کیتاب اۇلدوغو ایددیعاسئ تاصدیق قاورامئنا وورغو یاپئلاراق رددەدیلمکتەدیر. یاعنی قورئانئن بشر سؤزۆ دگیل، بیر واحی اۆرۆنۆ اۇلدوغو گرچگی، اۇنون اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارئ تاصدیق أدییۇر اۇلما واصفئیلا اۇرتایا قۇیماقتا، بؤیلەلیکلە بیر نویع أهلی کیتابا، ایکی واحی آراسئندا قارشئلاشتئرما یاپمالارئ تکلیف أدیلمکتەدیر.
چۆنکۆ موحاممد (ع)، اوزونجا بیر زاماندئر کندیلرینە اویارئجئ گؤندریلمەمیش، دۇلایئسئیلا أللریندە ایلاهی کیتاب بولونمایان بیر تۇپلولوغا منسوبتو. اۇ آیرئجا کندیسینە نۆبۆووت وریلمەدن اؤنجەکی یاشامئندا کیتابی بیر بیلگییە دە صاحیب دگیلدی. ایشتە بو حوصوصیەتلرییلە یاقئندان تانئدئقلارئ بیر کیشینین، کندی کیتابلارئنداکی اینسانلاردان ساقلادئقلارئ بلکی أن ماحرم قۇنولارئ داحی اۇنلارا حابر ورمەسی، دتایلاندئرماسئ، أهلی کیتاب ایچین، موحاممدین (ع) نۆبۆووتینین بیر بلگەسی اۇلماقتایدئ.
یوقارئداکی آیتتە گچن؛ “وتفصیل الکتاب” ایفادەسی قورئانئن اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارئ تاصدیق أدرکن تافصیل دە یاپتئغئ، بونون دا أهلی کیتابئن، قورئانئن بیر واحی اۆرۆنۆ اۇلدوغونو آنلاملارئ حوصوصوندا اؤنملی اۇلدوغو وورغولانماقتادئر. بنزەر دوروما أنعام سورەسینین 114-نجۆ آیتیندە دە دگینیلیر. آیتتە کیتابئن “موفاصصال” اۇلاراق ایندیریلدیگی بیلدیریلدیکتن همن سۇنرا “وهو الذی أنزل إلیکم الکتاب مفصلا”، کندیلرینە کیتاب وریلنلرین، قورئانئن آللاە طارافئندان ایندیریلن بیر کیتاب اۇلدوغونو بیلدیکلرینین سؤیلنمەسی “وَالَّذِینَ آتَینَاهُمُ الکِتَاب یَعلَمُون أنَّەُ مُنزِل مِن رَبُکَ بِالحَقّ” دیققات چکیجیدیر.
