ب- أهلی کیتابئن رسولوللاها ایعتیراضئ
مککی باعضئ آیتلردە گچن “بنی إسرائیل = ایسرائیل اۇغوللارئ”، “الذین اوتوا العلم = کندیلرینە عیلیم وریلنلر”، “أهل الذکر = ذیکیر أهلی”، “الذین یقرؤون الکتاب = کیتاب اۇقویانلار” گیبی حیطابلار؛ مککەدە أهلی کیتابئن وارلئغئنئ گؤستریر.
شو آیت، رسولوللاهئن أهلی کیتابتان بیرییلە ایرتیباط حالیندە اۇلدوغونو گؤستریر:
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ ﴿۱۰۳﴾ (سورة النحل)
“بونو اۇنا بیر کیشی اؤگرتییۇر” دەدیکلرینی ألبتتە بیلییۇروز. دیللرینە دۇلادئقلارئ کیشی عارابچا بیلمز آما قورئانئن دیلی آپآچئق عارابچادئر. (ناحل سورەسی؛ 103)
باعضئ آیتلردە دە رسولوللاهئن أهلی کیتابا باشوورماسئ تاوصیەسی أدیلمکتەدیر. قورئان أهلی کیتابئن، بیر نبی بکلنتیسی ایچریسیندە اۇلدوقلارئنئ، موحاممدین (ع) آللاهئن رسولۆ، کندیسینە ایندیریلن قورئانئن دا آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو کسین بیر شکیلدە بیلدیکلرینی بیلدیریر. یینە قورئانا گؤرە أهلی کیتابتان باعضئلارئ، رسولوللاها ایمان أتمیشتیر. قورئاندا، أهلی کیتابئن رسولوللاەتان کندیلرینە موعجیزە گؤسترمەسینی ایستەدیگی حابر وریلیر.
یۆجە آللاە، طاها سورەسینین 133-نجۆ آیتیندە رسولوللاەتان موعجیزە ایستەینلرە، موعجیزە اۇلاراق اؤنجەکی کیتابلاردا یازئلئ اۇلانلارئن اۇنلار ایچین یتر دلیل اۇلدوغونو حاطئرلاتئر:
وَقَالُوا لَوْلَا يَأْتِينَا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَوَلَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولَى ﴿۱۳۳﴾ (سورة طە)
دەدیلر کی: “بیزە راببیندن بیر بلگە گتیرسەیدین یا؟” اۇ کیتابلاردا اۇندان باحثەدیلمەسی یتمز می؟ (طاها سورەسی؛ 133)
شو آیتتە، ایسرائیل اۇغوللارئنئن عالیملرینین، قورئانئن آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو بیلییۇر اۇلماسئنئن اۇنلار ایچین دلیل اۇلاراق یترلی اۇلدوغو بیلدیریلیر:
أَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿۱۹۷﴾ (سورة الشعراء)
ایسرائیل اۇغوللارئ بیلگینلرینین بونو بیلمەسی، اۇنلار ایچین بیر بلگە دگیل میدیر؟ (شوعارا سورەسی؛ 197)
بنزەر بیر باشقا آیت شؤیلەدیر:
أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۱﴾ (سورة العنکبوت)
یۇقسا اۇنلارا اۇقونماقتا اۇلان قورئانئ سانا بیلدیرمیش اۇلمامئز اۇنلارا یتمییۇر مو؟ (عانکبوت سورەسی؛ 51)
اۆممی اۇلدوغونو بیلدیکلری بیرینین، أللریندەکی کیتابتاکیلری تاصدیق أدن بیر کیتاب گتیرییۇر اۇلماسئنئن، اۇنون نبی اۇلدوغونو أن آز موعجیزە قادار ایثباتلادئغئنئ گؤسترمکتەدیر. أهلی کیتابئن، رسولوللاها قارشئ چئقئشئنئن تملیندە ایسە نبینین کندیلریندن اۇلماماسئ یاتماقتایدئ.
ج- دگرلندیرمە
ناحل سورەسینین 43 وە 44-نجۆ آیتلرینی، رسولوللاها مککەدە مۆشریکلر طارافئندان ایلری سۆرۆلن “بشر رسول” ایعتیراضئنئ وە أهلی کیتاب طارافئندان یاپئلان “موعجیزە” طالبینی گؤز اؤنۆندە بولوندوراراق دگرلندیرمەیە چالئشالئم.
یۆجە آللاە ناحل سورەسینین 43 وە 44-نجۆ آیتلریندە شؤیلە بویورماقتادئر:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۴۳﴾ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۴۴﴾ (سورة النحل)
- سندن اؤنجە دە واحیەتتیگیمیز بیرتاقئم أرککلری رسول گؤندردیک. بیلمییۇرسانئز أهلی ذیکرە سۇرون.
- (اۇ رسوللری) آپآچئق بلگەلر وە کیتابلارلا گؤندردیک. اۇ اینسانلارا، کندیلرینە ایندیریلنی تبیین أتمەن وە اۇنلارئن دا (اۆزریندە) دۆشۆنمەلری ایچین سانا بو ذیکری (قورئانئ) ایندیردیک. (ناحل سورەسی)
تفسیرلرین دە بلیرتتیگی اۆزرە 43-نجۆ آیت، مککەلی مۆشریکلرین کندیلرینە رسول اۇلاراق ملک دگیل دە بیر بشرین گؤندریلمەسینە یاپتئقلارئ ایعتیراضا جواب نیتەلیگیندەدیر. آیتتە، مککەلی مۆشریکلرە ایلری سۆردۆکلری بو ایعتیراضئن دۇغرو اۇلمادئغئ، تۆم رسوللرین آپآچئق بلگەلر وە کیتابلارلا اینسانلارئن آراسئندان گؤندریلدیگی بیلدیریلمکتە، بو قۇنودا هرحانگی بیر بیلگییە صاحیب دگیللرسە شۆبهەلرینی، آرالارئنداکی ذیکیر أهلینە سۇراراق گیدرەبیلەجکلری تاوصیە أدیلمکتەدیر. 44-نجۆ آیت، 43-نجۆ آیتلە هم لافئظ هم دە آنلام باقئمئندان ایرتیباطلئدئر. آیتین باشئنداکی “بالبینات والزبر = آپآچئق بلگەلر وە کیتابلارلا” ایفادەسینین مۆتعاللاقئ یاعنی باغلانتئسئ 43-نجۆ آیتتە گچن “أرسلنا = گؤندردیک” فیعیلیدیر.
ایکی آیتین آنلام ایرتیباطئ ایسە قۇنو بیرلیگیندن گلمکتەدیر. شؤیلە کی؛ 43-نجۆ آیتتە مککەلی مۆشریکلرە، 44-نجۆ آیتتە دە أهلی کیتابا، موحاممدین (ع) آللاهئن رسولۆ، کندیسینە ایندیریلنین دە آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونا دائیر دلیل سونولماقتادئر. 44-نجۆ آیتتە رسولوللاها “ذیکرین” یاعنی قورئانئن وریلدیگی بلیرتیلیر (وأنزلنا إلیک الذکر). هر ایکی آیتتە دە “ذیکیر” ایلاهی کیتابلارئن اۇرتاق واصفئ وە دە آدئدئر. بوندان دۇلایئ اۇلسا گرک، 43-نجۆ آیتتە “أهل الذکر= ذیکیر أهلی” اۇلاراق حیطاب أدیلنلرین دیققاتلرینی اۇرتاق بیر نۇقطایا چکمک ایچین 44-نجۆ آیتتە، رسولوللاها ایندیریلن قورئان “ذیکیر” اۇلاراق ایسیملندیریلمیشتیر.
بنزەر ایلیشکی عانکبوت سورەسینین 46 وە 47-نجی آیتلری آراسئندا دا گؤرۆلمکتەدیر:
وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿۴۶﴾ وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ فَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلَاءِ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الْكَافِرُونَ ﴿۴۷﴾ (سورة العنکبوت)
ایچلریندن ظولمەدنلری بیر یانا، أهلی کیتابلا آنجاق أن گۆزل یۇلدان مۆجادلە أدین وە دەیین کی: “بیزە ایندیریلنە دە، سیزە ایندیریلنە دە ایمان أتتیک. بیزیم ایلاهئمئز دا سیزین ایلاهئنئز دا بیردیر وە بیز اۇنا تسلیم اۇلموشوزدور.” ایشتە بؤیلەجە سانا بو کیتابئ ایندیردیک. (عانکبوت سورەسی؛ 47-46)
گؤرۆلدۆگۆ گیبی 46-نجئ آیتتە “أهل الکتاب = أهلی کیتاب” ایفادەسییلە، أهلی کیتابلا مۆجادلەنین اۇرتاق کیتاب وە اۇرتاق ایلاە نۇقطاسئندان حارەکتلە یاپئلماسئ گرکتیگی بیلدیریلمکتە، 47-نجی آیتتە دە “الکتاب = کیتاب” ایفادەسییلە رسولوللاها کیتابئن وریلدیگی بیلدیریلەرک، دیققاتلر اۇرتاق بیر نۇقطایا چکیلمکتەدیر.
ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچن “للناس = اۇ اینسانلار ایچین” وە “إلیهم = کندیلرینە” ایفادەسییلە عاینئ کیشیلر قاصدەدیلمکتەدیر. بونلار بیر اؤنجەکی آیتتە “ذیکیر أهلی” اۇلاراق گچن “أهل الذکر” کیمسەلردیر. رسولوللاها ایندیریلن “ذیکیر” یاعنی “قورئان”، اؤنجەکی کیتابلارئ تاصدیق أتمکتەدیر. بؤیلەجە أهلی کیتاب، کندیلرینە داحا اؤنجە ایندیریلن کیتابلارلا قورئانئ قارشئلاشتئرابیلەجکلر وە موحاممدین (ع) آللاهئن رسولۆ اۇلدوغونو آنلایابیلەجکلردی. آیتین سۇنونداکی “ولعلهم یتفکرون = بلکی تفککۆر أدرلر” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن دە بودور.
سۇنوچ اۇلاراق 44-نجۆ آیت چرچوەسیندە دۆشۆنۆلدۆگۆندە، رسولوللاها ذیکرین یاعنی قورئانئن ایندیریلمەسیندەکی آماچ؛ أهلی کیتابئن أللریندەکی کیتابلاردا نەلر اۇلدوغونو رسولوللاە طارافئندان اۇرتایا قۇنماسئدئر. پک چۇق آیتتە قورئانئن، اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئ تاصدیق أتتیگیندن، بو کیتابلاردا ایحتیلاف أدیلنلری وە گیزلننلری تبیین أتتیگیندن باحثەدیلیر. یاعنی رسولوللاە، أهلی کیتابئن أللریندەکی کیتابلاردا اۇلانئ تاصدیق، کیتابتا ایحتیلاف أتتیکلری وە گیزلەدیکلری باعضئ حوصوصلارئ تبیین، بیرتاقئم حۆکۆملری دە داحا حایئرلئسئیلا نسحەتمک ایچین گؤندریلمیشتیر.
ایمام ماتوریدی دە آیتە عاینئ آنلامئ وریر. رسولوللاها ایماندا ترددۆد یاشایان یا دا اۇندان موعجیزە ایستەیەرک اۇنا ایمان أتمەمک ایچین باهانە آرایان أهلی کیتاب ایچین یتر دلیل دە بو اۇلاجاقتئر. بؤیلەلیکلە أهلی کیتاب، هم أللریندەکی کیتابلا قورئانئ قارشئلاشتئرئپ قورئانئن، أللریندەکی کیتابلارئ تاصدیق أتتیگینی گؤرەجکلر، هم دە قورئان، اۇنلارئن ساقلادئقلارئ وە اۆزریندە ایحتیلاف أتتیکلری باعضئ قۇنولارئ آچئقلئغا قاووشتورموش اۇلاجاقتئر.
اؤتە یاندان داحا اؤنجە تانئدئقلارئ وە اۇقوما یازما بیلمەین، کیتاب وە ایمانی قۇنولاردا آیرئنتئلئ بیلگییە صاحیب اۇلمایان، کندیسینە بیر کیتاب ایندیریلەجگینە دائیر بیر بکلنتیسی دە بولونمایان بیرینین بو آیتلری اۇقوماسئ، اۇنلار ایچین بیر موعجیزە أتکیسیندە اۇلاجاق، بؤیلەلیکلە اۇنلار دا عاقلەدیپ اۇنا ایناناجاقلاردئ. رسولوللاە تۆم بونلارئ أهلی کیتابا قارشئ قورئانلا یاپماقتادئر. اۇ حالدە ایلریدە دە گلەجگی اۆزرە، آیتتە گچن تبیین (لتبین)؛ “اۇرتایا قۇیما” آنلامئنا گلیر.
أنبیا سورەسینین آشاغئداکی آیتلری دە یوقارئدا آنلاتئلانلارلا اؤرتۆشمکتەدیر.
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۷﴾ وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ ﴿۸﴾ ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَيْنَاهُمْ وَمَنْ نَشَاءُ وَأَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ ﴿۹﴾ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿۱۰﴾ (سورة الأنبیاء)
7- سندن اؤنجە دە آنجاق کندیلرینە واحیەتتیگیمیز بیرتاقئم أرککلری رسول اۇلاراق گؤندردیک. أگر بیلمییۇرسانئز أهلی ذیکرە سۇرون.
8- بیز اۇنلارئ یەمک یەمز بیر بدن یاپئسئندا یاراتمادئق. اۇنلار اؤلۆمسۆز دە دگیللردی.
9- سۇنرا اۇنلارا وردیگیمیز سؤزۆ یرینە گتیردیک. کندیلرینی وە دیلەدیگیمیز کیمسەلری قورتاردئق. حاددی آشانلارئ ایسە هلاک أتتیک.
10- آند اۇلسون سیزە، ایچیندە سیزین ذیکرینیز بولونان بیر کیتاب ایندیردیک. حالا عاقلئنئزئ قوللانمایاجاق مئسئنئز؟ (أنبیا سورەسی)
سورەنین 3-نجۆ آیتیندە، رسولوللاهئ قاصدەدەرک “هل هذا إلا بشر مثلکم = بو دا سیزین گیبی بیر بشر دگیل می؟” شکلیندە ایعتیراضدا بولونانلاردان باحثەدیلمکتەدیر. ایشتە سورەنین 7-نجی آیتیندە، ناحل سورەسینین 43-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی (وما أرسلنا من قبلک إلا رجالا نوحی إلیهم)، نەرەدەیسە عاینئ ایفادەلرلە، رسول اۇلاراق بیر اینسانئن گؤندریلمەسینە یاپئلان ایعتیراضا جواب واردئر (وما أرسلنا قبلک إلا رجالا نوحی إلیهم). طئبقئ ناحل سورەسینین 43-نجۆ آیتیندەکی گیبی، بو تۆر شۆبهەسی اۇلانلارئن ذیکیر أهلینە دانئشمالارئ تاوصیە أدیلمکتەدیر (فسئلوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون).
8-نجی آیتتە، رسوللرین بشر اۇلدوغو وورغولانئپ مککەلی مۆشریکلرە جواب وریلدیکتن سۇنرا، یینە ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی 9 وە 10-نجو آیتلردە حیطاب أهلی کیتابا یؤنلتیلمکتە وە رسوللرە تابیع اۇلانلارئن قازاناجاغئنا، دیگرلرینین دە قایبەدەجگینە دائیر آللاهئن قورالئنا عاطئفتا بولونولماقتا، بو قورالئ أهلی کیتابئن بیلدیگی ایما أدیلمکتە، آردئندان دا أهلی کیتابئن دیققاتی قورئانا چکیلمکتە (لقد أنزلنا إلیکم کتابا بیە ذکرکم) وە 10-نجو آیت ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتینە بنزەر بیر شکیلدە “أفلا تعقلون = عاقلئنئزئ قوللانمایاجاق مئسئنئز؟” ایفادەسییلە سۇنا أرمکتەدیر. 10-نجو آیتتە، کیتابئن صئفاتئ اۇلاراق “فیە ذکرکم” ایفادەسی گچمکتەدیر. بو ایفادە ایلە قاصدەدیلنین نە اۇلدوغو اۆزریندە قئساجا دورماق ایستییۇروز.
