اؤن سؤز
قورئاندا تبیین، تافصیل، تاصریف گیبی فارقلئ کلیمەلر گچسە دە گنلدە مئاللردە بو کلیمەلرە “آچئقلاما” آنلامئ وریلیر. اؤرنک اۇلماسئ آچئسئندان دیانت واقفئ مئالینی دیققاتە آلاراق اۆچ قاوراما وریلن آنلاملارئ گؤرەلیم:
آ- تبیین
… قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۱۱۸﴾ (سورة آل عمران)
… أگر دۆشۆنۆپ آنلئیۇرسانئز، آیتلریمیزی سیزە آچئقلامئش بولونویۇروز. (آلی عیمران سورەسی؛ 118)
ب- تاصریف
… انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ ﴿۶۵﴾ (سورة الأنعام)
… باق، آنلاسئنلار دییە آیتلریمیزی ناسئل آچئقلئیۇروز! (أنعام سورەسی؛ 65)
ج- تافصیل
… كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳۲﴾ (سورة الأعراف)
… ایشتە بیلن بیر تۇپلولوق ایچین آیتلری بؤیلە آچئقلئیۇروز. (آعراف سورەسی؛ 32)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە ایلک آیتتە “تبیین” کؤکۆندن “بَیِّنَا”، ایکینجی آیتتە “تاصریف” کؤکۆندن “نُصَرِّفُ”، اۆچۆنجۆ آیتتە دە “تافصیل” کؤکۆندن “نُفَصِّلُ” گچمکتە؛ آما بو اۆچ آیرئ قوللانئم اۆچ آیتین مئالینە دە “آچئقلاما” اۇلاراق یانسئماقتادئر.
اۇیسا شو آیت؛ “تاصریف” وە “تبیینین” فارقلئ شەیلر اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر:
وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۰۵﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە آیتلریمیزی بؤیلە تاصریف أدریز کی بیریلری: “سن بیر یردن اؤگرنمیشسین” دەسین. بیز دە اۇنو بیلن بیر تۇپلولوغا تبیین أتمیش اۇلالئم. (أنعام سورەسی؛ 105)
یوقارئداکی آیتتە، آیتلرین تاصریف أدیلدیگی، بونونلا ألدە أدیلن سۇنوجون دا تبیین اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر. تاصریف وە تبیین فارقلئ شەیلردیر.
اۇیسا تۆرکیە دیانت واقفئنا عائید مئالدە یوقارئداکی آیتە شو آنلام وریلمیشتیر:
“بؤیلەجە بیز آیتلری گنیش گنیش آچئقلئیۇروز کی؛ ‘سن درس آلمئشسئن’ دەسینلر دە، بیز دە آنلایان تۇپلوم ایچین قورئانئ اییجە آچئقلایالئم.”
یوقارئداکی مئالین: “سن درس آلمئشسئن، دەسینلر دە”؛ بؤلۆمۆنۆ آتلارساق اۇرتایا چئقان مئال شؤیلە اۇلاجاقتئر:
“بؤیلەجە بیز آیتلری گنیش گنیش آچئقلئیۇروز کی، بیز دە آنلایان تۇپلوم ایچین قورئانئ اییجە آچئقلایالئم.”
دیققاتلی بیر اۇقویوجو، یوقارئداکی مئالدە بیر آنلام بۇزوقلوغو اۇلدوغونو آنلایاجاقتئر.
یاپئلان تاصریفلە بیلینن، ذاتن وار اۇلان شەیلرین تبیینی یاعنی اۇرتایا چئقماسئ آماچلانماقتادئر. تاصریف ایلە تبیین آراسئندا بؤیلەسی بیر ایلیشکی واردئر.
تافصیل ایلە تبیین آراسئنداکی بنزەر بیر ایلیشکی شو آیتتە گؤرۆلمکتەدیر:
وَكَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ ﴿۵۵﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە آیتلریمیزی بؤیلە تافصیل أدریز کی سوچلولارئن یۇلو اییجە بللی اۇلسون. (أنعام سورەسی؛ 55)
یاپئلان تاصنیفلە وار اۇلان شەیلرین تبیینی یاعنی اۇرتایا چئقماسئ گرچکلشمکتەدیر.
قاوراملار آراسئنداکی بو ایرتیباطلارئن گؤز آردئ أدیلمەسی قورئانئن آنلاشئلماسئندا اؤنملی بیر أکسیکلیک اۇلوشتورماقتادئر. قورئاندا گچن هر فارقلئ کلیمەنین دیگرلریندن آیرئشان بیر آنلامئ واردئر. بو، عاینئ کؤکە صاحیب اۇلوپ دا فارقلئ قالئبلاردا قوللانئلان کلیمە وە فیعیللر ایچین بیلە سؤز قۇنوسودور.
بیز سریمیزین بو سایئسئندا تبیین قاورامئ اۆزەریندە دوراجاغئز. اؤنجە قاورامئن سؤزلۆک آنلامئنا اۇرتایا قۇیاجاق، سۇنراسئندا دا قاورامئن قورئانداکی قوللانئملارئنئ وە بو قوللانئملار نتیجەسیندە اۇرتایا چئقان آنلامئن قورئانئن آنلاشئلماسئ آچئسئندان اؤنمینی تثبیت أدەجگیز.
دۇک. فاتیح اۇروم
تاصریف
گیریش
قورئاندا پک چۇق آیتتە فیعیل یا دا ایسیم شکلییلە گچن تاصریف قاورامئنا دائیر مئال وە تفسیرلردە وریلن آنلام وە یاپئلان آچئقلامالار، قاورامئن ایچردیگی آنلام درینلیگیندن اۇلدوقچا اوزاقتئر. اۇیسا “تاصریف” قاورامئ قورئانئ آنلاما اوصولۆ آچئسئندان؛ کیتابی وە کەونی آیت اؤرتۆشمەسی، اولاشئلان سۇنوچلارئن دۇغرولوغونون تثبیتی، قورئانئن آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونون دلیلی گیبی یؤنلردن اؤنم عارض أتمکتەدیر.
آشاغئدا دتایلئ بیر شکیلدە گؤرۆلەجگی اۆزەرە “تاصریف”، قورئانداکی قوللانئملارئ یؤنۆیلە، دۇغرو بیلگییە اولاشمادا قوللانئلاجاق أن أتکین یؤنتملردن بیری اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر. کیتابی وە کەونی آیتلر آراسئنداکی اؤرتۆشمە وە ایلیشکی، کیشییی دۇغرو بیلگییە گؤتۆرمکتە، ألدە أدیلن بیلگیلرین دۇغرولوغونون تست أدیلمەسینی ساغلاماقتادئر. بو سببلە قورئانئن پک چۇق آیتیندە دیققاتلر أطرافئمئزدا اۇلوپ بیتنلرە چەوریلمکتەدیر. رسولوللاها واحیەدیلن ایلک آیتلردە دە دیققاتین کیشینین کندی یاراتئلئشئنا وە أطرافئنا چکیلمەسی بو یؤنۆیلە آنلاملئدئر.
موحاممدە (ع) وریلن “اۇقو!” أمرییلە، باشتا کندی یاراتئلئشئ اۇلماق اۆزەرە، چەورەسیندە آللاهئن وارلئغئ، بیرلیگی وە قودرتینە دلالت أدن کەونی آیتلر قاصدەدیلمیش اۇلمالئدئر. چۆنکی کندیسینە ایلک واحی ایندیریلدیگیندە ألیندە اۇقویاجاق هرحانگی بیر شەی یۇقتو.
“تاصریف” قاورامئنئن کؤک حارفلرینی اۇلوشتوران فیعیل وە بو فیعیلدن تۆرەین ایسیملردە “چەویرمە” آنلامئ حپ مرکزدەدیر. بو باغلامدا “تاصریف”؛ کیتابی آیتلرین کەونی آیتلرە، کەونی آیتلرین دە کیتابی آیتلرە چەوریلەرک قۇنولارئن دۇغرو آنلاشئلماسئنئ ساغلایان بیر یؤنتم اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر. کەونی وە کیتابی آیتلر آراسئنداکی “چەویریم” سۆرکلیدیر؛ بیر دؤنگۆ واردئر. بو یؤنۆیلە قۇنویا حانگی آیت تۆرۆندن باشلانئلدئغئنئن اؤنمی یۇقتور. قورئاندا سویون چەویریمیندن باحثەدیلیرکن “تاصریف” کلیمەسینین قوللانئلمئش اۇلماسئ بو آچئدان دیققات چکیجیدیر. سویون طابیعاتتاکی دؤنگۆسۆنۆن هر آشاماسئ باشلانغئچ قابول أدیلەبیلیر؛ ثابیت بیر باشلانغئچ آشاماسئ وە دە سۇنو یۇقتور.
کلیمە آنلامئ
“التصریف = تاصریف” کلیمەسینین کؤکۆ “ص-ر-ف” حارفلریدیر. “بیر شەیی دؤندۆرمک، چەویرمک” آنلامئنا گلیر وە ماصدارئ “الصَّرفُ = صارف”تئر. مثەلا “صَرِفتُ القَومَ صَرفًا وَانصَرِفُوا” ایفادەسی؛ “تۇپلولوغو چەویردیم، اۇنلار دا دؤندۆلر” آنلامئنا گلیر. بو کؤکتن تۆرەین ایسیملرین چۇغوندا “چەویرمە /چەوریلمە” آنلامئ حپ مرکزدەدیر. باعضئلارئنئ شؤیلە گؤسترەبیلیریز:
“الصَّرفُ = صارف”: 1. عارابچا دیلبیلگیسیندە بیر تریمدیر. کؤک حارفلرینین یر دگیشتیریلمەسی یا دا حارفلرە عیلاوەلر یاپئلماسئیلا کلیمەلرین چشیتلی حاللرە چەوریلمەسی، تۆرتیلمەسی، بؤیلەجە آنلاملارئنئن دگیشمەسینە دەنیر (مۇرفۇلۇژی). 2. ایکی فارقلئ پارادان بیرینی دیگرینە چەویرمک آنلامئنا گلیر. بونو یاپانا “صیرفی” دەنیر کی تۆرکچەدە “صارراف” اۇلاراق بیلینیر. 3. سؤزۆن صارفئ (صرف الکلام)؛ یاعنی سؤزۆن سۆسلنمەسی، أدبی حالە گتیریلمەسی آنلامئنا گلیر. سۆسلۆ کلیمەلر، قولاقلارئن اۇ سسە چەوریلمەسی سۇنوجونو دۇغوردوغو ایچین بؤیلە دەنیلمیشتیر.
“الصَّرفَةُ = صارفە“: 1. دۇغوشویلا هاواداکی سۇغوغون سئجاغا چەوریلدیگی یئلدئز. 2. عاینئ کلیمە، ایلگیسینی بیریندن چەویرمک ایچین أرکگە یاپئلان بۆیۆدە قوللانئلان اینجی آنلامئندادئر.
“الصَّرِیفُ = صاریف“: حایوانئن ممەسیندن قۇوایا اینتیقال أتمیش، یاعنی بیر یردن بیر باشقا یرە چەوریلمیش تازە سۆت آنلامئندادئر.
“التَّصرِیفُ = تاصریف“: بیر شەیین بیر شەیدن تۆرتیلمەسی، چەوریلمەسی آنلامئندادئر.
“التَّصَرُّف = تاصارروف“: 1. ایشلرین چکیلیپ چەوریلمەسی (تَصَارِیفُ الأُمُور) آنلامئندادئر. تۆرکچەدە دە قوللانئلئر. مثەلا “بو اۇنون تاصارروفوندادئر” ایفادەسییلە؛ “بو قۇنودا ایشلری چکیپ چەویرمە، یتکی قوللانما حاققئ اۇنوندور” آنلامئ قاصدەدیلیر. اؤتە یاندان یتکی صاحیبی کیشی آنلامئندا “المُتَصَرِّف = موتاصاررئف” دا قوللانئلئر. 2. بیریکیمدە بولونماق، توتوملو اۇلماق آنلامئندا قوللانئلئر. تملیندە، ألە گچیریلن ثروتین بللی بیر یرە چەوریلمەسی آنلامئ واردئر. کلیمە بو آنلامدا تۆرکچەدە دە قوللانئلئر.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە “تاصریف” کلیمەسینین کؤک حارفلری اۇلان “ص-ر-ف” فیعیلیندن تۆرەین فیعیل وە ایسیملردە “چەویرمە /چەوریلمە” آنلامئ مرکزدەدیر. تۆرکچەدە دە بو کؤکتن تۆرەین پک چۇق کلیمەدە “چەویرمە /چەوریلمە” آنلامئ مرکزدەدیر. “بیریندن یۆز چەویرمک، گؤرمزدن گلمک، وازگچمک” آنلامئندا “صارفئ ناظار أتمک”؛ “بیر أمگی، بیریکیمی بیر هدفە چەویرمک، یؤنلندیرمک” آنلامئندا “صارف أتمک”؛ “هرحانگی بیر آماچ ایچین بیریکیمی بیر یرە چەویرمک، یؤنلندیرمک” آنلامئندا “ماصراف أتمک، ماصرافا گیرمک” دەییملری قوللانئلئر.
“ص-ر-ف” فیعیلی تۆرەولرینین قورئانداکی قوللانئملارئندا دا مرکزدە حپ “چەویرمە /چەوریلمە” آنلامئ واردئر. شیمدی بونلارئ گؤرەلیم:
کلیمەنین قورئانداکی قوللانئم آلانلارئ
کلیمەنین قورئانداکی قوللانئملارئنئ “صارف (ثۆلاثی /اۆچ حارفلی قالئب)” وە “تاصریف (روباعی /دؤرت حارفلی قالئب)” اۇلاراق ایکی قئسئمدا ألە آلاجاغئز.
