تانرئ-اینسان ایلیشکیسیندە آراجئلئق رۇلۆ اۆستلندیگینە اینانئلان وارلئق کاتەگۇریلرینین مەوجودیەتینە اؤتەدن بری حپ اینانئلمئش وە بو یۆکلنن فۇنکسیۇن وە نیتەلیکلر، دیندن دینە، کۆلتۆردن کۆلتۆرە دگیشیکلیک گؤسترمیشتیر.
بیلینن أن أسکی دینلرین یانئ سئرا، قادیم دینی وە کۆلتۆرل گلەنکلردە بو اینانجئن وارلئغئنئ بلگەلەین آراشتئرمالار، سؤزۆ أدیلن گلەنکلردە ایلاەلارلا وە اینسانا حاکیم اۇلان دیگر قووتلرلە مۆناسبتلر قوردوقلارئنئ ایددیعا أدن بیرتاقئم قوتسانمئش شاحصیەتلرین وارلئغئنئ وە بو شاحصیەتلرین آشقئن وارلئقلا تۇپلوم آراسئنداکی ایرتیباطئ ساغلایان بیرەر تمثیلجی رۇلۆ اۆستلندیکلرینی گؤسترمکتەدیر.
قوشقوسوز، بو تۆر تلاققیلر، سالت قادیم دینی گلەنکلرلە سئنئرلئ بیر اۇلغو دگیلدیر. بیلعاکیس، بو طارز اینانئش وە آنلایئشلار، “سماوی دین” دییە تاعبیر اۇلونان دینلرین منسوبلارئندا دا مەوجودتور. حالبوکی هر ایلاهی-سماوی دینین أن تمل اؤگرتیسی “تەوحید” اۇلوپ، بو اؤگرتیدە آللاە ایلە اینسان آراسئنداکی ایلیشکی دائیما دۇلایسئز اۇلماق دوروموندادئر. یینە بو اؤگرتیدە واحیەدیلمیش مساژ وە بو مساژئ اینسانلارا اولاشتئران ألچی، آللاە ایلە اینسان آراسئنداکی اۇنتۇلۇژیک فارقلئلئقتان قایناقلانان ایلتیشیم گۆچلۆگۆنۆ آشما آماجئنا ماعطوفن بیرەر آراجئ قۇنوموندادئر. آنجاق، بورادا سؤز قۇنوسو اوُلان آراجئلئق، ایلتیلمەسی ایستنن مساژئن تبلیغیندن اؤتە بیر آنلام ایفادە أتمەمکتە وە طابیعاتئیلا بو دا، تەوحید اؤگرتیسییلە چلیشمەمکتەدیر.
نە وار کی، پەیغامبرلرین تبلیغا مەمور قئلئندئقلارئ ایلک وە أن تمل مساژ، یاراتئجئنئن موطلاق وە آشقئن بیرلیگی اینانجئ (تەوحید)، تاریحسل سۆرچتە اۇرتایا چئقان دینی پراتیکلردە تاحریفلە أش دگر بیر دؤنۆشۆمە اوغرامئشتئر. سؤز گلیمی، گرک تەورات گرکسە اینجیلدە آللاهئن یۆجە، آشقئن وە عاینئ زاماندا اینسانلارا یاقئن اۇلدوغو ایفادە أدیلمەسینە راغمن، گۆنۆمۆزدە دە أتکینلیگینی سۆردۆرن ماعلوم نەدنلرلە، موطلاق ماعنادا آشقئن تانرئیا اولاشماق ایچین باعضئ واسئطالارا باشوورما ایحتیاجئ دویولموشتور. بونون أن سۇموت اؤرنکلریندن بیری، حئریستیانلئقتاکی روهبانلئق مۆئسسەسەسیدیر. بو اۇلغونون داحا پریمیتیف بیر اؤرنگی ایسە، ایسلام اؤنجەسی دؤنمدە عاراب یارئمآداسئنا أگەمن دینی یاپئدئر. بو دؤنمدە آللاهئن وارلئغئ وە یۆجەلیگی قابول أدیلمکلە بیرلیکتە، بوگۆن چشیتلی چەورەلردە گؤرۆلدۆگۆ گیبی اۇنونلا آراجئسئز ایلیشکی قورمانئن ایمکانئنا اینانئلمامئش وە بو یۆزدن، اینسانا چۇق اوزاق اۇلدوغو وارسایئلان آللاە ایلە ایلیشکی، آراجئلارلا قورولمایا چالئشئلمئشتئر.
بیلینملیدیر کی قورئانئن یردیگی “آراجئلار /آراجئلئق” سادەجە ساحتە ایلاەلارئ رددە دگیل؛ عاینئ زاماندا یاشایان وەیا اؤلمۆش ولیلر /عازیزلر، گۆندەلیک ذیهینلرین کاریزماتیک نیتەلیکلر یۆکلەدیگی باعضئ سۇیوت قاوراملار، ثروت، ایقتیدار، سۇسیال اۇرون، عئرقسال اۆستۆنلۆک وە اینسانلارئن دۆشۆنجە وە ایستکلرینە حاکیم قئلئنان بۆتۆن دۆزمەجە دگرلرە دە شامیلدیر.
شفاعات
ایسلامی گلەنکتە اؤزللیکلە گنیش حالق کیتلەلری نزدیندە قابول گؤرن وسیلەجیلیک فیکرینین أن یایغئن بیچیمی، “شفاعات” تلاققیسیندە ایفادەسینی بولماقتادئر. ایلک دؤنمدن ایعتیبارن آحیرت حایاتئیلا ایرتیباطلاندئرئلان شفاعات، آحیرتتە کیشینین فاضیلتینی آرتتئرماقتان، بۆیۆک گۆناە صاحیبلرینین باغئشلانماسئنا قادار، اۇلدوقچا گنیش بیر آنلام وە قوللانئم آلانئنا صاحیبتیر.
شفاعات مسئلەسی قورئانئن، نۆزول دؤنمیندەکی موحاطابلارئنئن ذیهینلریندە ساپلانتئلئ شکیلدە باغلاندئقلارئ بیر اینانچ طارزئ حالیندە بولدوغو بیر قۇنودور. قورئانئن سوندوغو آللاە وە آحیرت تاصاوورونا اویغون بولمادئغئ ایچین قالدئرماق ایستەدیگی وە فاقاط دیگر همن تۆم أمیر وە نهیلریندە اویغولادئغئ تدریجیلیک، آنلاتئمدا چشیتلیلیک، گرکچەلندیرەرک رددەتمە گیبی اوصوللرین هر بیریلرینی دگیشیک وسیلەلرلە قوللاناراق دەورە دئشئ بئراقتئغئ بو آنلایئش، ماعالأسف سۇنوندا ینیدن گۆندمە گتیریلەبیلمیشتیر.
آحیرتتە شفاعاتین اۇلاجاغئ دۆشۆنجەسینین اۇرتایا چئقماسئنئ ساغلایان أن تمل فاکتؤر، غایبی اۇلان بیر عالمی، تانئق اۇلدوغوموز شهادت عالمینە قئیاسلایاراق تمللندیرمە یانئلغئسئدئر. چۆنکی بؤیلەجە، بو دۆنیادا حاق أدیلمەین بیرچۇق ایمکان، بیرتاقئم آراجئلارلا وە ماددی ایلیشکیلرە دایانان یۇللارلا ألدە أدیلەبیلمکتەدیر. دیگر بیر ایفادە ایلە شفاعات اینانجئنئن أن تمل سببی، آنترۇپۇمۇرفیست آللاە آنلایئشئدئر. آللاهئ کرالا وەیا هرحانگی بیر پادیشاها بنزتەرک، ایلیشکیلری دە بو سەویەدن سۆردۆرمە دۆشۆنجەسی، اۇتۇماتیک اۇلاراق آراجئ شاحئص وە قوروملارئ دۇغورموشتور.
بیلیندیگی گیبی قاورام اۇلاراق شفاعات، قورئانئن قاوراملاشتئردئغئ بیر تریم دگیل، موحاطاب کیتلەنین؛ مۆشریکلرین ذیهنیندە اؤنجەدن ذاتن وار اۇلان بیر تریمدیر. نیتەکیم قورئاندا شفاعاتین قۇنو أدیلدیگی تۆم پاساژلاردا مۆشریک وە ظالیملردن سؤز أدیلدیگینی گؤرمکتەییز. اۇنلارئن یانلئش آحیرت آنلایئشلارئنئن قۇنو أدیلدیگی یرلردە، شفاعات قۇنوسونا تماس أدیلیر وە فارقلئ اۆسلوبلارلا بو آنلایئشلار رددەدیلیر. بو تۇپلومدا اینسانلار، آللاهئ گرگی گیبی آنماماقتا /آنلاماماقتا، تەوحید اینانجئنئ وە بونون دۇغاسئنئ قاوراماماقتا، “دینین” اینانماق وە عامل أتمکتن اۇلوشتوغو گرچگینی گؤز آردئ أدەرک؛ عامل عونصورونو یرینە گتیرمەدن، آراجئلار وە تۇرپیل دستکلرلە قورتولمایا چالئشماقتادئرلار.
دەدیگیمیز گیبی قورئاندا شفاعاتتن سؤز أدن آیتلرین تۆمۆ، کیتاب أهلی وە /وەیا مۆشریکلرلە ایلگیلی دوروملاردا گچمکتەدیر. بورادا سؤز قۇنوسو أدیلنلردن بیری، کندیلرینی آللاهئن اۇغوللارئ وە سەوگیلیلری گؤرن، نە قادار کؤتۆ اۇلورسا اۇلسونلار آتشین کندیلرینە آنجاق بیرقاچ گۆن دۇقوناجاغئنئ ایددیعا أدن، آللاەتان سؤز آلمئش گیبی اۇنون یانئندا کندیلرینی تۇرپیللی وە آیرئجالئقلئ بیلن یاهودیلردیر. بیر دیگری، عیسانئن (ع) چارمئحتا جانئنئ فدا أتمەسینین، کندیلرینی دۇغوشتان گۆناەتان قورتاردئغئنا، کذا اۇنون، پاپا وە پاپازلارئن شفاعاتییلە هر کؤتۆلۆکتن قورتولاجاقلارئنا اینانان حئریستیانلاردئر. نیهایت قۇنویلا ایلگیلی دیگر آیتلر ایسە، دگیشیک وارلئقلارئن سمبۇللری اۇلان پوتلارئ کندیلری ایلە آللاە آراسئندا آراجئلار /شفاعاتچیلر قابول أدن دیگر مۆشریکلرین اینانچ وە توتوملارئ باغلامئندا گچمکتەدیر.
بونا گؤرە قورئاندا شفاعاتتن سؤز أدن بۆتۆن آیت وە آیت کۆمەلریندە مۆفسیدلرین قۇنو أدیلدیگی وە اۇنلارئن بلیرتیلن ”یانلئش شفاعات آنلایئشلارئنئن” فارقلئ اۆسلوبلارلا قئناندئغئ آچئقتئر. قۇنو ایلە ایلگیلی آیتلر، گرک مۆشریک عارابلارئن پوتلار وە ملکلردن، گرکسە حئریستیان وە یاهودیلرین بیرتاقئم کیشی وە اؤزنەلردن شفاعات بکلنتیلرینین تملسیز اۇلدوغونو، آللاهئن کیمسەیە بو قۇنودا ایذین ورمەدیگینی وە شفاعات ایچین اوموت باغلانان وارلئقلارئن شفاعاتلریندن راضئ اۇلمادئغئنئ آچئقچا اۇرتایا قۇیدوغو گیبی “اۇنون یانئندا شفاعات أدەجک کیممیش؟” دیەرک شفاعات بکلنتیسی اۇلانلارئن بکلنتیلرینین بۇشونا اۇلدوغونو وە اۇنلارا بل باغلامالارئنئن یانلئش اۇلاجاغئنئ سؤیلەمک، موحاییل شفاعات آنلایئشلارئنئ آیتلرە دایاتماقتان باشقا بیر شەی اۇلمایاجاقتئر.
حال بؤیلەیکن ایسلامئن ایلک دؤنملریندن ایعتیبارن، پەیغامبرلرین شفاعاتینین حاق اۇلدوغونا اینانئلمئش وە بو اینانچ؛ “پەیغامبریمیزین شفاعاتی حاقتئر” شکلیندە فۇرمۆلە أدیلمیشتیر. آنجاق باشلانغئچتا سادەجە پەیغامبرە تاحصیص أدیلن شفاعاتتە بولونما یتکیسینین آلانئ، زامانلا داحا دا گنیشلتیلمیش وە قورئان، شهیدلر، حافئظلار، شەیحلر، جماعات وە مذهب لیدرلری وە اۆستاد گیبی ایکینجی درەجەدن ینی شفاعاتچیلر دە ایحداث أدیلمیشتیر.
نە کی قورئاندا بو طارز بیر شفاعاتە اۇنای ورن صاریح هیچبیر ناص یۇقتور. داحاسئ شفاعات کلیمەسینین آنئلدئغئ آیتلردە، سادەجە گچمیش تۇپلوملارئن یانئ سئرا، یاهودیلر، حئریستیانلار وە نۆزول دؤنمی مۆشریکلرینین آراجئ اۇلاراق قابول أتتیکلری وارلئقلارئن، هم بو دۆنیادا هم دە آحیرتتە کیمسەیی قورتارامایاجاقلارئ بیلدیریلمیش وە بو آرادا شفاعاتین سادەجە آللاهئن ایذنی وە اۇنون تکلیندە اۇلدوغونون آلتئ چیزیلمیشتیر.
شفاعاتتن سؤز أدن آیتلر بیر بۆتۆن اۇلاراق دگرلندیریلدیگیندە، “کندیلرینە بیلە فایداسئ اۇلمایان بو وارلئقلارا نیچین یالوارئپ یاقارئیۇرسونوز؟” سۇروسونا، “اۇنلارا سادەجە بیزی آللاها یاقلاشتئرسئنلار دییە یالوارئیۇروز.” (زۆمر سورەسی؛ 3) شکلیندە قارشئلئق ورن بیر تۇپلوملا مۆجادلە أدن قورئانئن، بو قۇنویا، آللاهئن دۆنیا وە آحیرتتەکی موطلاق حاکیمیەتینی وورغولاما باغلامئندا عاطئفتا بولوندوغو وە شاید بیر شفاعاتتن سؤز أدیلەجکسە، بونون دا سادەجە اۇنون ایذین وە یتکیسی داحیلیندە گرچکلشەبیلەجگینی وورغولادئغئ گؤرۆلەجکتیر.
قورئاندا آللاهئن، ایسیم بلیرتەرک هرحانگی بیر کیشییە وەیا صئنئفا شفاعات ایذنی وردیگینی آچئقلایان کسینلیکلە هیچبیر آیت یۇقتور. ألبتتە “راحمانئن قاتئندا بیر عاهید /سؤز آلمئش اۇلاندان باشقاسئ آصلا شفاعاتتە بولونامایاجاقتئر.” (مریم سورەسی؛ 87) گیبی آیتلر سؤز قۇنوسودور. فاقاط آللاهئن شو وەیا بو کیشییە شفاعات أدیلمەسینی ایستەدیگینی، شفاعات أتمەسی اومولان کیشیلرە دە شفاعات ایذنی وردیگینی بلیرتن تک بیر آیت داحی مەوجود دگیلدیر. قالدئ کی شفاعاتین آنجاق آللاهئن ایذنی ایلە اۇلابیلەجگینی بلیرتن آیتلرین باغلامئ، مۆشریکلرین شیرک اینانچلارئ وە جزالارئ ایلە ایلگیلیدیر. بو آیتلردە، اۇنلارئن آنلایئش وە بکلنتیلرینی رددەدر ماهیەتتە سۇرو، ایستیفهامئ اینکاری، قئناما وەیا دۇغرودان رددەتمە اۆسلوبو قوللانئلماقتادئر.
قورئاندا “ایذین = إذن” کلیمەسینین گچتیگی بۆتۆن آیتلر؛ بو کلیمەنین، بیر اؤن قابول اۇلاراق شفاعاتین اۇلاجاغئنئ سؤیلەینلرین آنلادئغئنئن عاکسینە، آللاهئن هر زامان وە هر اویغولاماسئ ایچین ایشلەین وە هیچبیر زامان دگیشمەین “سۆننتوللاە /سۇسیال یاسالارئ” آنلامئندا اۇلدوغونو، آحیرت حایاتئندا دا بیریلری ایچین بو یاساسئنئن دگیشمەسینین وەیا بیریلرینین بونون دئشئندا داورانماسئنئن سؤز قۇنوسو اۇلمادئغئنئ ایفادە أتتیگینی گؤسترمکتەدیر.
شفاعاتە ایستیثنا گتیرن آیتلردە آناحتار قاورامئن “ایذین” اۇلدوغو ماعلومدور. شیمدی قورئان بۆتۆنلۆگۆندە ایذنین، قوللانئلدئغئ آلانلا ایلگیلی اۇلاراق، آللاهئن اۇ شەیلە ایلگیلی کندیسی ایچین بلیرلەدیگی یۇلو، یؤنتمی، ایلکەیی، اۇ شەیی یاپان یاسایئ ایفادە أتتیگی گؤرۆلمکتەدیر. آنجاق “یاسا” آنلامئنا گلن باشقا تریملرین یرینە “ایذین” کلیمەسینین قوللانئلمئش اۇلماسئ، آنلئق وە دۇنوق بیر ایلکەلیلیکتن چۇق، هر آن آللاهئن دنتیمی وە گؤزتیمی آلتئندا اۇلان، وارلئغئنئ وە سۆرکلیلیگینی دائیما اۇنا بۇرچلو اۇلان، بیر یؤنۆ ایلە فیزیک، دیگر یؤنۆ ایلە متافیزیک بۇیوت تاشئیان ایچ ایچە وە دینامیک بیر دوروما ایشارتتیر. زیرا هر دورومدا “آللاهئن ایذنی” گچرلیدیر.
بو، شو دەمکتیر: باحثی گچن “ایذین” حانگی قۇنودا اۇلورسا، اۇ قۇنودا موطلاقا آللاهئن قۇیدوغو یاسالارئ گچرلیدیر. بو یاسالارئن هم کفیلی وە هم دە وکیلی سادەجە آللاەتئر. اؤلدۆکتن سۇنرا دیریلیش حاقتئر. اۇرادا آللاە موطلاق حاکیمدیر. پەیغامبرلرین أتکی وە یتکیلری بو دۆنیایا عائیدتیر. ایشتە بو دوروم آللاهئن بو چرچیوەدەکی ایذنی، یاعنی تمل ایلکەسیدیر. بو ایعتیبارلا قورئاندا شفاعاتین ایذین شارطئنا باغلانماسئ، آللاهئن ورەجگی ایذینلە بو ایشین اۇلاجاغئ آنلامئندا دگیل، اۇنون موطلاق اۇتۇریتە وە أگەمنلیگینین وورغولانماسئ وە اۇرتاق قۇشولان شەیلرین رددەدیلمەسی آنلامئندادئر.
ایشین اؤزۆندە سؤز قوُنوسو ایذین قاورامئ، بیر یاندان آللاهئن یاساسئنا ایشارت أدرکن، دیگر یاندان، هیچبیر شەیین وە کیمسەنین آصلا قوشاتامایاجاغئ آشقئن بیر آللاە تاصاوورونا دیققات چکمکتەدیر. اؤزتلە بو قاورام، کسینلیک وە واعادین اؤتەسیندە، آللاهئن باغئمسئزلئغئنئ ایفادە أتمک ایچین قوللانئلان بیر ایستیثنادئر. دوُلایئسئیلا هر نە شکیلدە اوُلورسا اوُلسون “آللاە-اینسان” ایلیشکیلریندە شفاعات دییە بیر شەیین آصلا گچرلی اوُلمادئغئنئن بیلینمەسی گرکتیر.
موصطافا آقمان – ایلاهیاتچئ یازار
