ایشتە باقارا سورەسینین یوقارئدا اۇقودوغوموز 177-نجی آیتیندە گچن “بیر؛ یۆزۆنۆزۆ دۇغو وە باتئ طارافئنا چەویرمەنیز دگیلدیر” ایفادەسی بو دوروما ایشارت أدییۇر اۇلمالئدئر. یاعنی بورادا؛ “اؤنملی اۇلان کاعبەیە وەیا بەیتی ماقدیسە یؤنلمەنیز دگیل، تەوراتتا یازانئن تاصدیق أدیلمیش اۇلماسئدئر” دەنیلمک ایستنییۇر. “أگر بو تاصدیقی گؤرۆر دە موصاددیقە اویارسانئز؛ ‘بیر’ گرچکلشیر” دەنمیش اۇلویۇر. اۇ حالدە ایسرائیل اۇغوللارئ قئبلەنین دە دگیشیمی ایلە قورئانئن أللریندەکی کیتابئ تاصدیق أتتیگینی گؤرمەلرینە راغمن قۇنویو؛ “دۇغویا وە باتئیا یؤنلمەیە” ایندیرگەمیش وە مسئەلەنین اؤزۆندن اوزاقلاشاراق باهانە اۆرتمیش، هدف ساپتئرمایا چالئشمئش اۇلمالئلار. نیتەکیم یاپتئقلارئ آنلاشئلان بو؛ “قۇنونون اؤزۆندن ساپما” أیلمی دە باقارا سورەسینین 42-نجی آیتیندە گؤردۆگۆمۆز؛ “حاققئ باطئللا اؤرتمە” ایفادەسی ایلە اؤرتۆشمکتەدیر. حاتتا باقارا سورەسینین 145-نجی آیتیندە دە شؤیلەدیر:
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۴۵﴾ (سورة البقرة)
کندیسینە کیتاب وریلنلرە بۆتۆن آیتلری (دلیللری) گتیرسن، سنین قئبلەنە اویمازلار. سن دە اۇنلارئن قئبلەسینە اویاجاق دگیلسین. اۇنلاردان هیچبیری دیگرینین قئبلەسینە دە اویماز. سانا گلن بو بیلگیدن سۇنرا اۇنلارئن ایستکلرینە اویارسان، یانلئش یاپانلارا قارئشئر گیدرسین. (باقارا سورەسی؛ 145)
ایشتە آصئل اۆزەریندە دوردوغوموز باقارا سورەسینین 177-نجی آیتیندەکی “بیر؛ یۆزۆنۆزۆ دۇغو وە باتئ طارافئنا چەویرمەنیز دگیلدیر” ایفادەسی، ایسرائیل اۇغوللارئنئن “بیرری” اؤزۆندن ساپتئرما وە سادەجە قئبلەنین دگیشتیریلمەسی باغلامئندا دگرلندیرمە غایرتی ایچیندە اۇلدوقلارئنئ وورغولویۇر اۇلمالئدئر. اۇیسا “بیرری” گرچکلشتیرمەنین، قورئانئن کندی کیتابلارئنئ تاصدیق أدن اۇ بکلەدیکلری کیتاب اۇلماسئیلا، دۇلایئسئیلا “ائصر” یۆکۆ ایلە ایلیشکیسینی گؤرمەلری گرکتیگینی بلیرتمکتەدیر. نیتەکیم آیتین دوامئندا “بیررین” نە اۇلدوغو اۇرتایا قۇنورکن آصلئندا یینە (یازئمئزئن باشئندا گؤردۆگۆمۆز، آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە تانئملانان) “ائصر” یۆکۆنۆن موحتواسئ آنلاتئلماقتادئر. شؤیلە کی:
… الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ … (اییلیک؛ آللاها، آحیرت گۆنۆنە، ملکلرە، کیتابا وە نبیلرە اینانئپ گۆونن کیشینین یاپتئغئدئر) “بیر” ایمانلا، یاعنی آیتتە سایئلانلارا اینانئپ گۆونمە ایلە ایلگیلی بیر قاورامدئر. نیتەکیم آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە دە گلەجک موصاددیق ألچییە وە دۇلایئسئیلا تبلیغینە ایمان سؤزۆ آلئنمئشتئر. آیتتە رسوللر یرینە “نبیلرە ایمان” وورغوسونون یاپئلماسئ دا تثبیتیمیز آچئسئندان اؤنملیدیر. زیرا “ائصر” یۆکۆنۆن قالقماسئ ایچین أللریندەکی کیتابئ تاصدیق أدەجک ینی بیر نبی گلمەسی یاعنی ینی بیر واحی ایندیریلمیش اۇلماسئ گرکیر. یینە کیتابلار یرینە کیتابا (الکتاب) ایماندان باحثەدیلمەسی آرالارئندا تاصدیق ایلیشکیسی بولونان تک بیر واحیە دیققات چکمک ایچین اۇلمالئدئر. یا دا اؤنجەکی کیتابلارئ تاصدیق وە نسیح أدەرک اۇنلارئ دا قۇروماسئ آلتئنا آلان (موصاددیق وە مۆهەیمین) قورئاندان، یاعنی بکلەدیکلری “اۇ” کیتابتان باحثەدیلییۇر اۇلمالئدئر:
… وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ … (بؤیلە بیر کیشی، سەومەسینە راغمن مالئنئ، کندینە یاقئنلئغئ اۇلانلارا، یتیملرە، چارەسیزلرە، یۇلدا قالانلارا، ایستەینلرە وە بۇیوندوروق آلتئنداکیلرە وریر) چۇق سەویلمەسینە راغمن مالئن بلیرتیلن یرلرە حارجانماسئ آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندەکی گلن ألچییە یاردئمئن سەویەسینی وە ایچریگینی بلیرتمکتەدیر.
… وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ … (نامازئ تام قئلار وە زکاتئ وریر.) گلن ألچییە وە گتیردیگینە ایمانئن بیرەیسل وە تۇپلومسال گؤسترگەسی اۇلماسئ باقئمئندان اؤنملیدیر.
… وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا… (بونلار آنلاشما یاپتئقلارئ زامان دا یۆکۆملۆلۆکلرینی یرینە گتیریرلر.) آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتییلە آلئنان سؤز وە سؤزۆن توتولماسئنا عاطئف، آیتین بو بؤلۆمۆندە قارشئمئزا چئقئیۇر. “بیر” قاورامئنئ تانئملادئغئنئ سؤیلەدیگینیز باقارا سورەسینین 40-نجئ آیتیندن “بیررین” بو اؤزللیگینی بیلییۇروز. آیرئجا “بیر” کلیمەسینین آنلام دۆنیاسئ ایچیندە یر آلان “صئدقئ” دا حاطئرلایالئم. بؤیلەجە آیتتە “بیر” قاورامئنئن “ائصر” سؤزۆنۆ توتماق ایلە ایلگیلی بو تریم آنلامئنئ بیر کز داحا کلیمە آنلامئیلا ایرتیباطلاندئرمئش اۇلویۇروز.
… وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ … (باسقئلارا، زۇرلوقلارا، بیر دە باسقئن آنئندا اۇلاجاقلارا قارشئ دیرچلی اۇلورلار.) ألچییە یاردئمئن هر شارط وە قۇشولدا اۇلماسئ گرکیر. باقارا سورەسینین 40-نجئ آیتیندەکی سادەجە آللاەتان قۇرقماق آنجاق بو شکیلدە اۇلور.
… أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ … (اؤزۆ سؤزۆ دۇغرو اۇلانلار بونلاردئر. آللاەتان چکینەرک قۇرونانلار دا بونلاردئر.) بؤیلەجە باقارا سورەسینین 41-نجی آیتیندن سۇنرا بیر کز داحا “بیر” قاورامئ تاقوا ایلە ایلیشکیلندیرییۇروز. قورئاندا موتتاقی یاعنی تاقوا صاحیبی اۇلانلار، چۇق سایئدا آیتتە ینی بیر نبی بکلنتیسی ایچیندە اۇلوپ کندیلرینی اۇنو ائسکالاماقتان قۇرویان، دیققاتلی وە مۆتەیاققئظ بیر بکلنتی ایچیندە اۇلانلارئ ایفادە أتمکتەدیر. آیرئجا “بیر” کلیمەسیندەکی “صئدق” یاعنی سؤزۆندە دۇغرولوق آنلامئنئ بیر کز داحا کلیمەیلە “صَدَقُوا” تانئملاندئقلارئنئ گؤرمەمیز مۆمکۆن اۇلور.
4.2.2 – آلی عیمران سورەسی؛ 92
“بیر” کلیمەسینین تریم آنلامئ اۇلاراق تثبیت أتتیگیمیز “آللاها وریلن سؤزۆن توتولوپ ائصر یۆکۆندن قورتولماق ایچین گرکنلرین یاپئلماسئ” شکلیندەکی ماعنایئ دستکلەین باشقا بیر آیت دە کلیمەنین گچتیگی آلی عیمران سورەسینین 92-نجی آیتیدیر. آصلئندا قۇنو بۆتۆنلۆگۆنۆن گؤرۆلمەسی آچئسئندان 86-نجئ آیتتن ایعتیبارن اۇقونماسئ گرکیر. بیز کیتابئمئزئن حاجمینی گؤز اؤنۆندە بولوندوراراق سادەجە وە آیتلری گؤرەجگیز:
كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۸۶﴾ (سورة آل عمران)
اینانئپ گۆوندیکتن سۇنرا گؤرمزلیکتن گلن (کافیر اۇلان) بیر تۇپلولوغو آللاە یۇلا گتیریر می؟ بونلار، کندیسینە آچئق بلگەلر گلمیش وە اۇنون گرچکتن آللاهئن ألچیسی اۇلدوغونا شاهید اۇلموش کیمسەلردیر. آللاە، یانلئشلار ایچیندە اۇلان بیر تۇپلولوغو یۇلا گتیرمز. (آلی عیمران سورەسی؛ 86)
آیتتە، گلن ألچینین آللاهئن ألچیسی اۇلدوغونا شاهید اۇلاجاق شکیلدە کسین بیر قاناعاتە صاحیب اۇلدوقلارئ یینە اۆستۆنە باسا باسا وورغولانئیۇر. بؤیلەسینە کسین بیر بیلگینین سببی ألبتتە ألچینین أللریندەکی کیتابئ تاصدیق أدییۇر اۇلماسئدئر. دیگر بیر دەییشلە سورەنین 81-نجی آیتیندە باحثەدیلن “موصاددیق رسول” گلمیش وە “ائصر” یۆکۆملۆلۆگۆنۆ یرینە گتیرەرک بو یۆکتن قورتولما یاعنی “بیرری” گرچکلشتیرمە زامانئ گلمیشتیر. اۇ حالدە آرتئق بو سورەسنین 92-نجی آیتینە گچەبیلیریز:
لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۹۲﴾ (سورة آل عیمران)
سەودیگینیز شەیلردن حایرا حارجامادئقچا “بیررە” نائیل اۇلامازسئنئز (اولاشامازسئنئز). یاپتئغئنئز هر حارجامایئ بیلن آللاەتئر. (آلی عیمران سورەسی؛ 92)
آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە باحثەدیلن “ائصر” یۆکۆنۆن گلەجک نبییە یاردئم أتمکلە ایلگیلی بؤلۆمۆ بو آیتتە “سەویلن شەیین اینفاق أدیلمەسی” اۇلاراق قارشئمئزا چئقئیۇر. نیتەکیم باقارا سورەسینین 177-نجی آیتیندە دە عاینئ قۇنو؛ “مالا اۇلان سەوگیسینە راغمن حارجایان” شکلیندە ایفادە أدیلمیشتی. آیتتن سانکی ایسرائیل اۇغوللارئنئن ماللارئندان اؤنمسیز، هیچبیر یارایا مرهم اۇلمایان حارجامالار یاپاراق کندیسینی راحاتلاتمایا چالئشتئقلارئ آنلاشئلماقتادئر. بو شکیلدە “بیررە” نائیل اۇلامازسئنئز، دەندیگینە گؤرە؛ “بیررە” نائیل اۇلماق گیبی بیر آماچ گۆتتۆکلری اۇرتادادئر. یاعنئ “ائصر” یۆکۆندن قورتولماق زۇروندا اۇلدوقلارئنئ چۇق ایی بیلمکتەدیرلر. آنجاق بونو گؤسترمەلیک اۇلاراق یاپتئقلارئ وە آیتین سۇنونداکی ایفادەیە گؤرە آللاهئ قاندئرمایا چالئشتئقلارئ دا اۇرتادادئر. آیرئجا آیتین دوامئ دا ایسرائیل اۇغوللارئنئن تاصدیقی گؤردۆکلری حالدە ناسئل ایشی یۇقوشا سۆردۆکلرینی گؤسترمەسی باقئمئندان اؤنملیدیر:
كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلًّا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۹۳﴾ فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۹۴﴾ (سورة آل عمران)
(یاهودیلر دەدیلر کی)تەورات ایندیریلمەدن ایسرائیلین (یاعقوبون)، کندینە حارام أتتیکلری دئشئندا بۆتۆن ییەجکلر ایسرائیل اۇغوللارئنا حلالدیر. دە کی: “ایددیعانئزدا حاقلئیسانئز تەوراتئ گتیرین دە اۇقویون باقالئم.” تەوراتئ اۇقودوقتان سۇنرا کندی یالانلارئنئ آللاها مال أدنلر یانلئش یاپارلار. (آلی عیمران سورەسی؛ 93-94)
قورئانئن أنعام سورەسینین 146-نجئ آیتیندە یاهودیلرە حارام قئلئنمئش اۇلانلار سایئلماقتادئر. یوقارئداکی آلی عیمران سورەسینین دە بو سایئلانلارئن تەوراتتا یازئلانلارلا عاینئ اۇلدوغونو یاعنی قورئانئن تەوراتئ بو قۇنودا دا تاصدیق أتتیگینی گؤرن کیشیلرین کندی اویدوردوقلارئ بیلگیلرلە ایشی یۇقوشا سۆردۆکلری آنلاشئلئیۇر. یاعنی بیر کز داحا باقارا سورەسینین 42-نجی آیتیندە بلیرتیلدیگی گیبی حاققا باطئل سۆسۆ ورمکتەدیرلر. دۇلایئسئیلا یوقارئداکی آیتلردە راببیمیز بو طاوئرلا “بیررە” اولاشامایاجاقلارئنئ، هم سەودیکلری مالدان حارجایئپ ألچییە دستک اۇلمادان، هم دە تاصدیقی گؤرۆپ قورئانا وە گلن ألچییە اویمادان “ائصر” یۆکۆنۆ اۆزەریندن آتامایاجاقلارئنئ بلیرتمیش اۇلماقتادئر.
4.2.3 – باقارا سورەسی؛ 189
“بیر” کلیمەسینین؛ “البر” شکلیندە بلیرلیلیک تاقئسئیلا گچتیگی وە اۇرتایا قۇیمایا چالئشتئغئمئز تریم آنلامئندا قوللانئلدئغئ، بؤیلەجە اؤزل بیر “اییلیکتن” باحثەدیلن بیر دیگر آیت دە شؤیلەدیر:
يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۸۹﴾ (سورة البقرة)
سانا هیلاللری سۇرویۇرلار. دە کی: “اۇنلار اینسانلار وە حاج ایچین واقیت اؤلچۆلریدیر. “بیر”؛ أولرە آرقالارئندان گیرمەنیز دگیلدیر. “بیر”؛ آللاەتان چکینەرک کندینی قۇرویانئن یاپتئغئدئر. أولرە قاپئلارئندان گیرین. آللاەتان چکینیپ قۇرونون کی اومدوغونوزا قاووشاسئنئز. (باقارا سورەسی؛ 189)
باقارا سورەسینین بو آیتینی 183-نجۆ آیتیندن ایعتیبارن اۇقودوغوموزدا گؤرۆیۇروز کی اۇروچلا ایلگیلی حۆکۆملر؛ “سیزدن اؤنجەکیلرە فارض قئلئندئغئ گیبی سیزە دە فارض قئلئندئ” شکلیندە باشلئیۇر، داحا سۇنرا بیرقاچ دگیشیکلیک بیلدیریلەرک اۇروچ عیبادتی ایلە ایلگیلی تۆم دتایلار آنلاتئلئیۇر. بؤیلەلیکلە ایسرائیل اۇغوللارئ اۇروچلا ایلگیلی حۆکۆملرین کندی کیتابلارئندا اۇلانئ تاصدیق أتتیگینی، یاپئلان دگیشیکلیکلرین دە بیر تاقئم قۇنولاردا قۇلایلئقلار ساغلایاراق حایئرلئسئ ایلە نسیح شکلیندە اۇلدوغونو یاقینن گؤرمۆش اۇلویۇرلار. بونا راغمن طئبقئ قئبلە قۇنوسوندا ایشی یۇقوشا سۆردۆکلری گیبی بورادا دا هیلاللر حاققئندا قۇنویلا ایلگیسی اۇلمایان وە هیچبیر ایشینە یارامایاجاق گرکسیز بیلگیلر آلمایا چالئشئیۇرلار. زیرا آیتتە یۆجە آللاە، هیلاللر حاققئندا گرکلی اۇلان قادار بیلگییی وردیکتن سۇنرا همن “بیررە” وورغو یاپئیۇر. یاعنی عادتا شونو ایفادە أدییۇر؛ “سیزین دردینیز هیلاللر دگیل، گرچگی نت بیر شکیلدە گؤردۆنۆز. کیتابئنئزداکی بیلگیلر تاصدیق وە نسیح أدیلدی. أگر گرگینی یاپارسانئز “بیررە” اولاشاجاقسئنئز. یاعنی “ائصر” یۆکۆنۆ اۆزەرینیزدن آتاجاق وە ینی نبییە اویاجاقسئنئز. آنجاق سیز أولرە آرقاسئندان گیرر گیبی قۇنویو باشقا یرلرە چکییۇر، اۇداق نۇقطاسئندان اوزاقلاشتئرئیۇرسونوز.” زیرا بورادا یاپتئقلارئ هدف ساپتئرما دا یینە باقارا سورەسینین 42-نجی آیتیندە سؤزۆ أدیلن “حاققئ باطئل ایلە گییدیرمە” أیلمیدیر.
