“نبی-ألچی” وە “دیپلۇمات-ألچی”
نبی ایلە رسول آراسئنداکی ایلیشکییی “دیپلۇمات” ایلە “ألچی” آراسئنداک ایلیشکییە بنزتەبیلیریز: دیپلۇماتئ نبییە، ألچییی رسولە وە “دیپلۇماتیک ألچییی” دە “نبی-رسولە” بنزتەبیلیریز. آما بونون بیر تشبیە اۇلدوغونو، باعضئ بنزەرلیکلرە راغمن آرالارئندا چۇق اؤنملی باعضئ فارقلئلئقلارئن دا وار اۇلدوغونو اونوتمایالئم. شؤیلە کی:
رسول “ألچی” دەمکتیر. ألچی ایسە گنل اۇلاراق “باشقاسئنئن سارغئدئنئ گتیرن کیشی” آنلامئنا گلیر. یاعنی سارغئدئن صاحیبینە گؤرە “آحمدین ألچیسی”، “محمدین ألچیسی”، “حاقانئن ألچیسی”، “دەولتین ألچیسی” وە “آللاهئن ألچیسی” اۇلابیلیر. دۇلایئسئیلا ألچی کیمی تمثیل أدییۇرسا (کیمین سارغئدئنئ گتیرییۇرسا) اۇنا گؤرە ایسیم تاملاماسئنا ایحتیاج دویار. مثەلا بیر دەولتین باشقا بیر دەولتتەکی أن اۆست دۆزەی تمثیلجیسی اۇلان دیپلۇماتا “بۆیۆک ألچی” دەنیر. بوندان دۇلایئدئر کی، دەولتین ألچیلرینە بۆیۆک ألچی وەیا دیپلۇماتیک ألچی دەنیر. یاعنی دیپلۇماتیک ألچیلر؛ هم دیپلۇمات هم ألچیدیرلر. بو بؤیلە اۇلماق زۇروندادئر. چۆنکی تۆم ألچیلر دیپلۇماتلاردان سچیلیرلر. ایشتە (عاینن بونون گیبی) آللاهئن ألچیلری دە هم نبی هم ألچیدیرلر (نبی-ألچی). بونون باشقا بیر شکیلدە اۇلماسئ مۆمکۆن دگیلدیر. نبی اۇلمایان (کندیسینە کیتاب وریلمەین) بیر ذات آللاهئن ألچیلیگینی یاپاماز.
قورئان رسول کلیمەسینی (چۇغونلوقلا) “آللاهئن ألچیسی” ماعناسئندا قوللانئر. بو حوصوص آیتلرین سیاق سیباقئندان آنلاشئلابیلیر. آما باعضئ ایستیثنالار دا واردئر. مثەلا “رسول” کلیمەسی؛ “یوسوف؛ 50″دە؛ “حاقانئن ألچیسی” ماعناسئندا قوللانئلمئشتئر. بوندان دۇلایئدئر کی قورئان، رسول کلیمەسینی (تک باشئنا دگیل) چۇغو کز یا “آللاە وە رسولۆ” قالئبئ ایلە یا دا “نبی-رسول” ایفادەسی وەیا “آللاهئن ألچیسی (رسولوللاە)” شکلیندە قوللانئر. یاعنی قاصدەدیلنین “آللاهئن ألچیسی” اۇلدوغو بیر شکیلدە وورغولانمئش اۇلور.
شیمدی “دیپلۇماتیک ألچی” ایلە “نبی-ألچی” آراسئنداکی بنزەرلیکلرە وە فارقلارا دگینەبیلیریز. دەولتین ألچیسی ایچین “نبی-ألچی” دەریز. داحا دۇغروسو “دیپلۇماتیک ألچی” دەدیگیمیز زامان دەولتین ألچیسی، “نبی-ألچی” دەدیگیمیز زامان ایسە آللاهئن ألچیسینی قاصدەتمیش اۇلوروز. دیپلۇماتیک وە نبیلیک بیر عونوان، ألچیلیک ایسە یوموشتور. دیپلۇمات عونوانئنئ سادەجە دەولت، نبیلیک عونوانئنئ ایسە سادەجە آللاە ورەبیلیر. دەولت دیپلۇمات عونوانئنئ وردیگی کیمسەلری، آللاە دا نبیلیک عونوانئنئ وردیگی کیمسەلری “ألچی” اۇلاراق واظیفەلندیریر. داحا دۇغروسو دەولتین ألچیلیگینی آنجاق دیپلۇماتلار، آللاهئن ألچیلیگینی دە آنجاق نبیلر یاپابیلیر.
دەولت ألچی اۇلاراق واظیفەلندیرەجگی کیمسەلری أگیتیمە تابیع توتار. بو أگیتیمین سۇنوندا دا (حاق أدنلرە) بیر دیپلۇما وریر. اۇنلار آلدئغئ بو دیپلۇما ایلە بیرلیکتە دیپلۇمات عونوانئ آلمئش اۇلورلار. سۇنرا دا دەولت طارافئندان ألچی اۇلاراق تاعیین أدیلیرلر.
آللاە دا کندیسینە کیتاب وردیگی (واحیەتتیگی) کیمسەلرە بو کیتابلا بیرلیکتە نبیلیک عونوانئ ورمیش اۇلور. بو عونوانئ آلان نبیلر، آلدئغئ کیتابئ تبلیغ أتمەیە (آللاهئن ألچیلیگینی یاپمایا) مجبوردورلار. یاعنی هم نبی هم رسول اۇلورلار.
دۇلایئسئیلا ناسئل کی “دیپلۇماتیک ألچی” دەدیگیمیز زامان (باشقا بیرینین دگیل) دەولتین ألچیسی عاقلئمئزا گلیر. “نبی-ألچی” دەدیگیمیز زامان دا “آللاهئن ألچیسی” عاقلئمئزا گلیر. هر ایکی ایفادەدەکی “ألچی” کلیمەسی اۇرتاقتئر. آما قاصدەدیلن ألچینین کیمین ألچیسی اۇلدوغونو آنجاق اؤنۆندەکی “دیپلۇمات” وەیا “نبی” کلیمەسیندن آنلایابیلیریز. یاعنی کیمین ألچیسی اۇلدوغونو آنلاماق ایچین ألچی کلیمەسینین اؤنۆنە یا آللاە وەیا دەولت کلیمەسینی یا دا بونون یرینە آللاە وەیا دەولتین وردیگی عونوانلارئ (دیپلۇمات وەیا نبی) أکلەملیییز. عاکسی حالدە کیمین ألچیسی اۇلدوغو آنلاشئلاماز.
اۇ حالدە هرحانگی بیر دەولتین ألچیسی (دیپلۇماتیک ألچی) ایچین “دیپلۇمات مئدئر یۇقسا ألچی می؟” سۇروسونو سۇرماق ناسئل آنلامسئز بیر سۇرو ایسە هرحانگی بیر پەیغامبر ایچین دە “نبی میدیر یۇقسا رسول مۆ؟” سۇروسونو سۇرماق دا عاینئ شکیلدە آنلامسئزدئر. چۆنکی دەولتین تۆم ألچیلری هم دیپلۇمات هم ألچی (دیپلۇماتیک ألچی)، آللاهئن تۆم ألچیلری دە هم نبی هم ألچیدیرلر (نبی-رسول). دیپلۇماتیک (طئبقئ نبیلیک گیبی) بیر عونوان، ألچیلیک ایسە بیر یوموشتور. نە وار کی، دیپلۇمات عونوانئنئ آنجاق دەولت، نبیلیک عونوانئنئ ایسە آنجاق آللاە ورەبیلیر. آرالارئنداکی باعضئ بنزەرلیکلر (وە فارقلئلئقلار) شونلاردئر:
هر ایستەین دیپلۇمات اۇلاماز. بونون ایچین اۆنیورسیتەلرین اولوسلار آراسئ ایلیشکیلر وەیا سیاسال بیلگیلر فاکۆلتەسی گیبی بؤلۆملریندن مەذون اۇلماق وە آیرئجا دئش ایشلری باقانلئغئنئن آچتئغئ تۆم کورسلارئ وە سئناولارئ باشارئ ایلە تاماملاماق گرکیر. تۆم بو آشامالارئ گچنلر دیپلۇمایئ حاق أدرلر. دەولت اۇنلارا دیپلۇما ایلە بیرلیکتە “دیپلۇمات” عونوانئنئ وریر. بو عونوانئ آلان بیر کیمسە، آرتئق اؤلنە قادار (سۆرکلی) دیپلۇماتتئر. آما آنجاق بیر باشقا دەولتە تاعیین أدیلدیگی زامان “ألچی” اۇلور (دیپلۇماتیک ألچی). هیچبیر دیپلۇمات ألچی اۇلاراق تاعیین أدیلدیگی دەولتی بگنمەمە وە /وەیا یوموش ماحاللینە گیتمەمە گیبی بیر حاققا صاحیب دگیلدیر. تاعیین أدیلدیگی دەولت نەرەدە (آوروپادا وەیا آفریقادا( وە قارشئلاشتئغئ شارطلار نە اۇلورسا اۇلسون ألچیلیک یوموشونو یاپمالئدئر. بونا مجبوردور. آما بیر دیپلۇمات (سۆرکلی دیپلۇمات اۇلدوغو حالدە) یالنئزجا یوموش باشئندا ایکن ألچیدیر. ماقامئ دئشئندا وە /وەیا مساعی حاریجیندە ألچی دگیلدیر. آما دیپلۇماتتئر.
دیپلۇماتیک ألچیلر تمثیل أتتیگی دەولتین سارغئتلارئنئ یوموش یاپتئغئ دەولتین یتکیلیلرینە (اۇلدوغو گیبی) ایلتیر. عیلاوە وەیا أکسیلتمە یاپماز. یاپاماز. ویزە ایچین باش وورانلارا دا دەولتین بیلدیردیگی تاعلیماتلارا گؤرە ایشلم یاپار. آما بو تاعلیماتلارئ کندیسی یازاماز. وەیا دگیشتیرەمز. اۇلدوغو گیبی تاطبیق أدر. ویزە ایچین باش وورانلار دا ألچینین بو تاعلیماتلارئنا تابیع اۇلورلار. عاکسی حالدە ویزە آلامازلار. آما بونون ایچین دیپلۇماتیک ألچینین ألچیلیکلە ایلگیلی اۇلمایان تالبلرینە وە /وەیا شاحصی گؤرۆشلرینە تابیع اۇلماق زۇروندا دگیلدیرلر.
بو دورومو باعضئ اؤرنکلرلە ایضاح أدەلیم. مثەلا تۆرکیەنین ویانا بۆیۆک ألچیسی دیپلۇماتیک ألچیدیر. یاعنی هم دیپلۇماتتئر هم ألچی (باشقا تۆرلۆ اۇلماز ذاتن). دیپلۇمات؛ اۇنون عونوانئ، ألچیلیک ایسە؛ اۇنون یوموشودور. اۇ، ویانا سۇقاقلارئندا دۇلاشئرکن دە، آقشام أویندە دینلنیرکن دە، هافتا سۇنو تاعطیلیندە سەیاحات أدرکن دە (هر حالۆکاردا) دیپلۇماتتئر. آما یالنئزجا یوموش باشئندا (ماقامئندا) ألچیدیر. ویزە باشووروسوندا بولونانلارئن طالبلرینی دەولتین تاعلیماتلارئنئ تاطبیق أدەرک (ألچی اۇلاراق) قارشئلار. بو تاعلیماتلارا آیقئرئ حارەکت أدەمز. حاق أدنلرە ویزەیی وریر، حاق أتمەینلرە ورمز. کندی اینیسیاتیفی ایلە بونون حاکسینی یاپاماز. ویزە ایچین باش وورانلار دا ألچینین (ألچیلیکلە ایلگیلی) تاعلیماتلارئنا تابیع اۇلورلار. عاکسی حالدە ویزە آلامازلار. آما ألچی نە قادار سایغئن بیر دیپلۇمات اۇلورسا اۇلسون ألچیلیکلە ایلگیلی اۇلمایان گؤرۆش وە طالبلرینە اویماق زۇروندا دگیلدیرلر.
ایشتە ناسئل کی دیپلۇماتیک ألچیلرین ألچی اۇلاراق بیلدیردیگی تاعلیماتلارا تابیع اۇلماق گرکیر، “نبی-ألچیلرین” دە ألچی اۇلاراق بیلدیردیگی تاعلیماتلارا (تبلیغ أتتیگی کیتابا) تابیع اۇلماق گرکیر. چۆنکی نبیلیک آللاهئن وردیگی بیر عونوان، ألچیلیک ایسە بیر یوموشتور. ألچیلرین یوموشو کیتابئ تبلیغ أتمکتیر. نبیلرە وریلن بو کیتاب بیر باقئما آللاهئن اۇنلارا وردیگی بیر دیپلۇماتتئر. آما بو کیتاب اۇنلارا تبلیغ أتمەسی شارطئیلا وریلمیشتیر. بو نەدنلە تۆم نبیلرین کندیسینە وریلن کیتابئ تبلیغ أتمەسی (ألچیلیک یوموشونو یاپماسئ) زۇرونلودور. آما بیزیم دە (جننت ویزەسی آلابیلمک ایچین!) ألچینین تبلیغ أتتیگی بو کیتابا تابیع اۇلمامئز زۇرونلودور. عاکسی حالدە جننت ویزەسی آلامایئز!
اۇ حالدە ناسئل کی دیپلۇماتلار (آتاندئغئ) ألچیلیک یوموشونو یرینە گتیرمک زۇروندادئرلار. نبی-ألچیلر دە یۆکلندیگی یوموشو یرینە گتیرمک زۇروندادئرلار. یاعنی آلدئغئ کیتابئ تبلیغ أتمک مجبوریەتیندەدیرلر. نە ایلە قارشئلاشئرلارسا قارشئلاشسئنلار بو یوموشو یاپمالئدئرلار. هیچبیر زامان یوموشتان قاچامازلار. قاچارلارسا جزالاندئرئلئرلار. نیتەکیم یونوس (ع) قاومینی (یوموشونو) ترک أتتیگی ایچین جزالاندئرئلدئ. بو یۆزدن یئللارجا عاف دیلندی. وە نتیجەدە دە باغئشلاناراق ألچیلیک یوموشونو گری دؤندۆ.
“نبی-ألچی” ایلە “دیپلۇماتیک ألچی” آراسئنداکی بو بنزەرلیکلرە راغمن آرالارئندا (طابیعی کی) چۇق بۆیۆک فارقلار دا وار. مثەلا نبیلیک سادەجە آللاهئن ورەبیلەجگی بیر عونواندئر. واحیە موحاطاب اۇلمایئ گرکتیریر. دۇلایئسئیلا آللاهئن ألچیسی ایلە دیپلۇماتیک ألچیلر (اؤزللیکلە واحیین آلئنماسئ وە تبلیغی باغلامئندا) قئیاسلاناماز. آیرئجا نبیلیک ماقامئنا گتیریلن بیر ذات موطلاقا ألچیلیک یوموشونو دا یاپار. یاعنی کندیسینە وریلن کیتابئ موطلاقا تبلیغ أدر. اۇ بونا مجبوردور. چۆنکی کندیسینە بو کیتاب بو شارطلا وریلمیشتیر. آما هر دیپلۇمات موطلاقا ألچی اۇلاراق دییە بیر قورال یۇقتور. ألچیلیک یوموشونو آتانمامئش دیپلۇماتلار دا اۇلابیلیر. آیرئجا ألچیلیک یوموشونا آتانان دیپلۇماتلار دا (دیپلۇماتیک ألچیلر) ألچیلیک یوموشونو بللی بیر سۆرەیە قادار یاپارلار (یوموشتان آلئنانا وە /وەیا أمکلی اۇلانا قادار). آما آللاهئن ألچیلری (نبی-ألچیلر) ایچین بؤیلە بیر دوروم سؤز قۇنوسو دگیلدیر. چۆنکی نبی-رسوللرین ألچیلیک یوموشو واحیین نۆزولۆ وە تبلیغی تاماملانئنجایا (سۇن آیت اینینجەیە) قادار دوام أدر. بو دوروم ایسە نبی-ألچیلرین ألچیلیک یوموشونو (آرالئقلئ اۇلاراق دا اۇلسا) اؤلنە قادار یاپتئغئنئ گؤستریر. اۇیسا دیپلۇماتیک ألچیلر ایچین بؤیلە بیر شەی سؤز قۇنوسو دگیلدیر.
آللاە اینسانلارئن آراسئندان دیلەدیگینی کندیسینە ألچی (رسول) اۇلاراق سچر. بونا شۆبهە یۇق. آما سچیلن بو ألچیلرین باعضئ اۆزللیکلری دە اۇلور. مثەلا تۆمۆ أرککتیر. چۆنکی واحیی آلماق وە اۇنو تبلیغ أتمک چۇق آغئر بیر یوموشتور. ریسالتی تبلیغ أدن تۆم رسوللر بو یۆزدن تۆرلۆ تۆرلۆ مشاققاتلارا ماعروض قالمئشلاردئر. بو آللاهئن دگیشمز قانونودور (سۆننتوللاە). بو نەدنلە سچیلن ألچیلر هم (فئطراتن) باعضئ اۆزللیکلرە صاحیب اۇلور هم دە اۆزل اۇلاراق أگیتیلیرلر.
تۆم بونلار ألبتتە کی موحاممد (ع) ایچین دە گچرلیدیر. اۇ، کندیسینە قورئان واحیەدیلمەیە باشلاندئغئ زامان 40 یاشئندا ایدی. یاعنی اۇ 40 یاشئندا نبی اۇلدو. آما اۇ داحا اؤنجە دە موحاممد أمیندی. یۆجە بیر آحلاق صاحیبییدی. بونا راغمن اؤزل بیر أگیتیمە تابیع توتولدو. واحیین ایلک گۆنلریندە گجە عیبادتی ایلە دستکلندی /حاضئرلاندئ، اۇنون ریسالتتن اؤنجەکی دؤنمدە دواملئ اۇلاراق باعضئ (صادئق) رۆیالار گؤرمەسی وە حیرا داغئنا گیدەرک اینزیوایا چکیلمەسی (راببی ایلە باش باشا قالماسئ) دا عاجابا بؤیلە بیر أگیتیم (حاضئرلئق) مئ ایدی؟ دەمک کی اۇ بو ماقامئ حاق أدییۇردو. ألچیلیک یوموشونو یاپابیلەجک دیرایتە صاحیبتی. آما بونا راغمن اۆزل اۇلاراق أگیتیلمیش وە حاتتا (بلکی دە) آللاە اۇنو بیر تاقئم سئنامالارا تابیع توتموشتو. سۇنوچتا بو سئنامالارئ گچمیش اۇلمالئ کی آللاە اۇنا قورئانئ واحیەدەرک نبیلیک ماقامئنا گتیردی. اۇ دا نبیلیگین اۇلمازسا اۇلماز شارطئ اۇلاراق قورئانئ تبلیغ أتتی. نبی-رسول اۇلدو. چۆنکی نبی اۇلدوغو حالدە رسوللۆک یاپمایان (آلدئغئ کیتابئ تبلیغ أتمەین) بیر پەیغامبر یۇقتور. اۇلاماز. بو نبیلیک میثاقئنا آیقئرئدئر.
