7- راهیبلر
کاتۇلیکلرە گؤرە راهیبلر، اینسانلارئن آللاە ایلە اۇلان ایلیشکیلریندە گۆناەلارا قارشئلئق آداقلار وە قوربانلار سونماق اۆزرە آتانان کیشیلردیر. بو تانئم عیبرانیلرە مکتوبلارئن 5-نجی بؤلۆمۆنۆن 1-نجی جۆملەسینە دایانئلاراق یاپئلمئشتئر. بو مکتوبلار، ألیمیزدەکی اینجیلین بیر بؤلۆمۆدۆر. اۇنلارئن گیریش جۆملەسینە گؤرە مکتوبلارئ کیمین یازدئغئ بللی دگیلدیر.
کاتۇلیک راهیبلر؛ أپیسکۇپۇسلار، پاپا وە پاپازلار اۇلماق اۆزرە اۆچ بؤلۆمدە اینجەلنەجکتیر.
آ- أپیسکۇپۇسلار
أپیسکۇپۇس، گؤزتمن یا دا باشقان آنلامئنا گلیر. کاتۇلیکلرە گؤرە کیلیسەنین أن یتکیلی کیشیلریدیر. کیلیسە، مسیحین ینیدن گلیشینە قادار، حاواریلرین تاعقیبچیلری اۇلان أپیسکۇپۇسلار آراجئلئغئیلا حاواریلر طارافئندان أگیتیلمەیە، قوتلولاشمایا وە یؤنتیلمەیە دوام أدر. أپیسکۇپۇسلارئ دینلەین مسیحی دینلەمیش، اۇنلارئ رددەدن مسیحی وە مسیحین گؤندردیگی کیشییی رددەتمیش اۇلور.
ب- پاپا
پاپا، حاواری پتروسون حالفی وە أپیسکۇپۇسلار قورولونون لیدریدیر. بو قورولون بۆتۆن کیلیسە اۆزریندە تام وە یۆجە بیر یتکیسی واردئر. بو یتکی، یالنئزجا پاپانئن رئضاسئیلا اۇرتایا قۇنابیلیر. هر أپیسکۇپۇس، پتروسون حالفی وە أپیسکۇپۇسلار قورولونون اؤندری اۇلان رۇما أپیسکۇپۇسو یاعنی پاپا ایلە بیرلیک ایچیندە گؤرەو یاپار. پاپا وە أپیسکۇپۇسلار قورولو یانئلمازلار.
کاتۇلیکلرە گؤرە راب عیسا، حاواری پتروسو کیلیسەنین گؤزلە گؤرۆلۆر تملی یاپتئ. اۇنا جننتین آناحتارلارئنئ وردی. حاواری پتروسون حالفی، رۇما کیلیسەسی أپیسکۇپۇسو اۇلان پاپا، مسیح اینسانئن وکیلی وە یریۆزۆندەکی بۆتۆن کیلیسەنین چۇبانئدئر. پاپا، جانلارئن اۆزریندە تانرئسال آتاما سایەسیندە یۆجە، تام، دۇلایئسئز، أورنسل یتکییە صاحیبتیر.
ج- پاپازلار
راهیب وەیا کاهین دەنن پاپازلار کاتۇلیکلرە گؤرە آللاەلا ایلگیلی قۇنولاردا اینسانلارئ تمثیل أتمک ایچین آتانئرلار وە أپیسکۇپۇسلارئنئن یؤنتیمی آلتئنداکی أپیسکۇپۇسلوق بؤلگەسیندە گؤرەو یاپارلار. پاپازلئغئن قایناغئ مسیحین بیذذات کندیسیدیر. پاپازلئغئ اۇ قوردو؛ اۇنا یتکی، میسیۇن، یؤنلیم وە گۆچ وردی. پاپاز، کیشیسل یتکیسییلە اینسانلارا: “سنی بابانئن آدئنا وافتیز أدییۇروم، سنی باغئشلئیۇروم.” دیەبیلیر.
گرەگۇریوس گنچ بیر پاپاز ایکن شونلارئ یازمئش: “… پاپاز گرچگین ساوونوجوسودور. ملکلرلە بیرلیکتە دیکلمکتە، باشملکلرلە بیرلیکتە حامد أتمکتە، میحراب اۆزریندە قوربانلارئ سونماقتادئر. مسیحین راهیبلیگینە قاتئلماقتا، یاراتئغئ ینیدن بیچیملندیرمکتە، یاراتئغئ تانرئ صورتینە ینیدن قاووشتورماقتا، اؤبۆر دۆنیا ایچین یاراتئغئ ینیدن یاراتماقتا، داحا دا اؤنملیسی کندی تانرئلاشتئغئ گیبی تانرئلاشتئرماقتادئر دا.
8- وافتیز
“وافتیز”، سویا باتئرماق دەمکتیر. کاتۇلیکلرە گؤرە وافتیز، حئریستیان اۇلمانئن ایلک شارطئدئر. راب عیسا، گۆناەلارئن باغئشلانماسئنئ ایناجا وە وافتیزە باغلانمئشتئر. وافتیز سئراسئندا آلئنان باغئش اؤیلەسینە تام وە أکسیکسیزدیر کی، نە ایلک گۆناەتا نە دە اؤزگۆر ایرادە ایلە ایشلنن گۆناەلاردا سیلینەجک بیر شەی وەیا جزاسئ اؤدنەجک بیر سوچ قالئر. وافتیز، بابا تانرئدا اۇغلو آراجئلئغئیلا قوتسال روحتا ینیدن دۇغوشو ساغلایان لۆطفو وریر. چۆنکۆ تانرئنئن روحونو تاشئیانلار اۇغولا یؤنلیرلر، اۇغول اۇنلارئ بابایا تاقدیم أدر، بابا دا اۇنلارا بۇزولمازلئق وریر.
9- گۆناە چئقارما
کاتۇلیکلرە گؤرە “یالنئز آللاە گۆناەلارئ باغئشلار”. بیر کیلیسە روحانیسی “گۆناەلارئن باغئشلاندئ” دەرکن آللاها عائید بیر یتکییی قوللانئر. بو سببلە نە قادار بۆیۆک اۇلورسا اۇلسون کیلیسەنین باغئشلامایاجاغئ گۆناە یۇقتور. گۆناەلارئ باغئشلاما یتکیسی یالنئز پاپایا وە اۇنون طارافئندان یتکی وریلن یرل أپیسکۇپۇسا یا دا پاپازا عائیدتیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
… وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ … ﴿۱۳۵﴾ (سورة آل عمران)
… گۆناەلارئ آللاەتان باشقا کیم باغئشلایابیلیر؟… (آلی عیمران سورەسی؛ 135)
بونو کاتۇلیکلر دە قابول أتتیگینە گؤرە آللاە طارافئندان وریلمیش بیر یتکییە دایانمادان، گۆناە باغئشلامایا قالقمالارئ بۆیۆک بیر یتکی ایحلالی اۇلور.
10- ایلاەلار پیرامیدی
کاتۇلیکلرە عائید بیلگیلری دگرلندیردیگیمیز زامان قارشئمئزا بیر ایلاەلار پیرامیدی چئقار. أن اۆستتە آللاە واردئر. سۇنرا سئرایلا عیسا، قوتسال روح، مریم آنا، حاواریلر، پاپا، أپیسکۇپۇسلار وە پاپازلار گلیر. بونلارئن هر بیرینە آللاها عائید یتکیلر وریلمیش، قوتسال روح دئشئنداکیلر یارئ تانرئ، یارئ اینسان سایئلمئشلاردئر. بو، اۇ وارلئقلارئ آللاها اۇرتاق قۇشماقتئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۳۱﴾ (سورة التوبة)
بیلگینلرینی، دین آداملارئنئ وە مریم اۇغلو مسیحی آللاەتان اؤنجە بیرر راب سایاراق اۇنلارا سارئلدئلار. اۇیسا اۇنلارا وریلن أمیر، سادەجە تک بیر تانرئیا قول اۇلمالارئدئر. اۇندان باشقا تانرئ یۇقتور. آللاە، اۇنلارئن شیرکیندن اوزاقتئر. (تەوبە سورەسی؛ 31)
لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿۷۳﴾ (سورة المائدة)
“آللاە اۆچۆن اۆچۆنجۆسۆدۆر” دیەنلر کندیلرینی گرچکتن دۇغرولارا قاپامئشلاردئر. بیر تک ایلاە دئشئندا ایلاە یۇقتور. بؤیلە دەمەیی بئراقمازلارسا بو کافیرلری آجئ بیر عاذاب ساراجاقتئر. (مائیدە سورەسی؛ 73)
کاتۇلیکلرە گؤرە عیسا، قوتسال روح، مریم آنا وە حاواریلری “کیلیسە” تمثیل أدر.
بو سببلە “آصئل تانرئ” کیلیسەدیر.
کیلیسە، هیەرارشیک اۇرگانلاردان وە مسیحین میستیک بدنیندن اۇلوشان بیر تۇپلولوقتور. گؤکسل آرماغانلارلا دۇناتئلمئشتئر. بیری اینسانی دیگری ایلاهی اۇلان ایکی فارقلئ یاپئسئ واردئر. کیلیسە اینسانلئقلا آللاە آراسئنداکی بیرلشمەنین ایشارتی وە آراجئدئر.
مسیحە بنزەین کیلیسە گؤرەولیلری، مسیحین قوللارئدئر. چۆنکۆ سؤیلەدیکلری سؤزلر وە وردیکلری ایحسان کندیلرینین دگیل، باشقالارئنا وریلمک اۆزرە کندیلرینە أمانت أدیلن مسیحین سؤزۆ وە ایسانئدئر.
بیر پرۇتستان پاپازئ ایلە یاپتئغئم شو قۇنوشما، کیلیسەنین کندینی، آللاهئن یرینە قۇیدوغونو گؤستریر:
دەدیم: حئریستیان اۇلمانئن أن اؤنملی شارطئ نەدیر؟
دەدی: وافتیز اۇلماقتئر.
دەدیم: کیلیسەنین بۆتۆن اینانچ وە عیبادتلرینی ایچتن قابول أدن، آیینلرە قاتئلان، کیلیسەیە دۆزنلی یاردئم أدن آما وافتیز اۇلمایان بیری حئریستیان سایئلئر مئ؟
دەدی: حایئر. چۆنکۆ هر اینسان گیبی اۇ دا آدمین ایشلەدیگی آصلی گۆناەلا دۇغموشتور. اۇندان وە بۆتۆن گۆناەلاردان تمیزلنمەسی آنجاق وافتیزلە اۇلور. وافتیز کیشییی تانرئنئن حالقئ ایچینە قاتار.
دەدیم: بیر کیشی وافتیز ایچین باشوورسا آما قابول أدیلمەسە، بیر باشقا کیلیسەیە گیدرکن یۇلدا اؤلسە جننتە می گیدر، جهننمە می؟
دەدی: جهننمە. چۆنکۆ وافتیز اۇلمامئشتیر.
دەدیم: ببک ایکن وافتیز اۇلموش، سۇنرا کیلیسەیە هیچ اوغرامامئش، گۆناەلارلا دۇلو بیر حایات یاشامئش بیر کیشی اؤلۆنجە نەرەیە گیدر؟
دەدی: جننتە. چۆنکۆ وافتیزلە تانرئنئن حالقئندان اۇلموشتور.
دەدیم: بوگۆن بیرچۇق یردە مۆسلۆمان اۇلان حئریستیانلار وار. بونلار سیزە گؤرە دە مۆسلۆمان سایئلئرلار مئ؟
دەدی: حایئر، اۇنلار حئریستیاندئر. چۆنکۆ بیز اۇنلارئ کیلیسەدن چئقارمادئق کی!
دەدیم: یاعنی حئریستیانلئقتان چئقماق ایچین دە سیزین اۇنایئنئز گرکییۇر، ایستەرسە ینی دۇغموش بیر ببک ایکن وافتیز اۇلموش اۇلسون؛ اؤیلە می؟
دەدی: أوت اؤیلە.
دەدیم: بو دینە گیرمک دە سیزین قارارئنئزلا اۇلویۇر، چئقماق دا. اۇ زامان بو آللاهئن دگیل، کیلیسەنین دینی اۇلور.
جواب یۇق.
ب- تائۇئیزمدە آراجئلئق
تائۇئیزم، چینین تمل اینانچلارئنداندئر. قوروجوسو سایئلان لائۇ-تزونون، کۇنفۆچیۆستن 53 یاش بۆیۆک اۇلدوغونا اینانئلئر. لائۇ-تزو، حایاتئنئن سۇنونا دۇغرو چیندن چئقئپ باتئیا گیتمیش وە اۇرادا “بودایا” دؤنۆشمۆشتۆر.
بو سببلە تائۇ؛ کۇنفۆسۆسچۆلۆک، بودیزم وە هیند دینلرینین اۇرتاق دگری اۇلموشتور.
آللاە هر تۇپلوما ألچی گؤندرمیشتیر.
اۇ، شؤیلە بویورور:
إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ ﴿۲۴﴾ (سورة فاطر)
بو گرچگی سنینلە بیرلیکتە گؤندردیک کی، مۆژدەلر ورسین وە اویارئلاردا بولوناسئن. هر تۇپلومون گچمیشیندە موطلاقا بیر اویارئجئ اۇلموشتور. (فاطئر سورەسی؛ 24)
قورئاندا آدئ گچن نبیلر، مککەنین یاقئن چەورەسینە یاعنی اۇرتادۇغویا گؤندریلمیش اۇلانلاردئر.
آللاهئن کیتابلار دا تەورات، زبور، اینجیل وە قورئاندان عیبارت دگیلدیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ … ﴿۲۵﴾
شوراسئ کسین کی، ألچیلریمیزی آچئق بلگەلرلە گؤندردیک. برابریندە کیتابئ وە اؤلچۆیۆ ایندیردیک کی، اینسانلار عادیل بیر دۆزن قورسونلار… (حادید سورەسی؛ 25)
تائۇئیستلرین گچمیشیندە دە موطلاقا بیر ألچی وە تبلیغ أتتیگی بیر کیتاب واردئر. ایبراهیم وە ایسماعیلئن (ع) گلمەسیندن سۇنرا أسکی مککەلیلر شیرکە دۆشمۆشلردی. حئریستیانلارئن بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ ایسە، عؤمرۆنۆ شیرکلە مۆجادلەیە آدامئش عیسایئ (ع) وە قوتسال روحو یاعنی جبرائیلی سۇنرادان آللاها اۇرتاق سایمئشلاردئر. هر تۇپلومدا بنزەری دوروملار واردئر.
چۆنکۆ تۇپلوملارئن اینانچ یاپئلارئندا گۆچلۆ بیر آللاە اینانجئ اۇلدوغونو، اۇنونلا ایلیشکی قوردوغونا اینانئلان آراجئ تانرئسال کیشیلر بولوندوغونو گؤرۆیۇروز. بو، ایسلام اؤنجەسی مککە تۇپلومو ایلە حئریستیانلارئن بیرچۇغوندا گؤرۆلن یاپئلانمایا بیرە بیر بنزەمکتەدیر.
آشاغئداکی تابلۇ، بو بنزەرلیگی سرگیلەمکتەدیر.
تائۇئیستلردە آراجئ تانرئلار
1- تائۇ
تائۇ، طابیعات دۆزنینین ایدارەجیسی وە هر شەیین اۆستۆندەکی یاراتئجئ قودرتتیر. حۆرمت وە عیبادت أدیلمەسی گرکن یۆجە حۆکۆمداردئر. کائیناتئن دۆزنینی اۇ قورموشتور. صاباح تائۇیو ذیکرەدن، آقشام راحات اؤلۆر.
اۇ اولودور، یۆجەدیر. یردەکی اینسانلارا حۆکمەدر؛ کؤتۆلر چۇغالئنجا حۆکمۆ آمانسئز اۇلور. اؤلمک وە دیریلمک، شرف وە زنگینلیک اۇنون تاقدیریندەدیر. اۇ أزلی وە أبدیدیر، هر یردە واردئر، ناسئل اۇلدوغو بیلینمز. اۇنو ذیهنیندە رسمەتمەیە قالقان قایبەدر. یاراتئلمامئشتئر، هر شەیی یاراتان اۇدور. دگیشمز، هر زامان واردئر وە هر زامان حاضئردئر. هر شەیی آچئقچا گؤرۆر وە بۆتۆن ایشلردە اینسانلارلا برابردیر.
تائۇ ایلە قاصدەدیلنین آللاە تعالا اۇلدوغو آچئقتئر.
2- تە
تائۇنون گرچک وارلئغئنئن اۇرتایا چئقئشئ، اینساندا وە اؤتەکی وارلئقلاردا گؤرۆنن حالیدیر. بۆتۆن وارلئقلارئ “تائۇ” مەیدانا گتیریر؛ “تە” بسلەر، بۆیۆتۆر، شکیل وریر وە قووتینی تاماملار. هر وارلئق تائۇ’یو یۆکسلتیر وە تە’یە دگر وریر.
یین-یانگ: بونلار کائینات دۆزنینین یؤنلندیریجی وە یؤنتیجی ایکی بۆیۆک گۆجۆنۆن أورنسل سیمگەسیدیر. بو ایکی گۆچ بیربیریندن باغئمسئز اۇلاراق وارلئقلارئنئ سۆردۆرەمزلر. هر شەی یین وە یانگ’ئن گیزملی ایلیشکیسی سۇنوجو لاطیف عالمدن دۆنیایا چئقارتئلئر. بو پرەنسیبی تائۇ یاراتمئش، سۇنرا تائۇنون یاراتما گۆجۆ یین-یانگ ایکیلیسینە گچمیشتیر. بو نۇقطادا تە، بو ایکی قووتی بیرلیک ایچیندە اویوملو بیر بیچیمدە توتار.
“تائۇ’دان بیر دۇغار، بیردن ایکی (یین وە یانگ)، ایکیدن اۆچ، اۆچتن اۇن بین شەی دۇغار؛ بۆتۆن وارلئقلار اویوم ایچیندە، یین’ی بارئندئرئر، یانگ’ئ قوجاقلار.
تائۇ’نون یاراتما واصفئ تە’یە وریلمیشتیر. اۇ، بونو یین وە یانگ ایکیلیسی ایلە گرچکلشتیرمکتەدیر. یاراتئلان هر شەیی “تە” کۇنترۇل أدر.
3- اؤلۆمسۆز روحلار وە لاطیف گۆچلر
“تائۇ” ایلە حایاتئنا دۆزن ورن ایچین قارانلئق ایلە آیدئنلئق، حایات ایلە اؤلۆم آراسئنداکی آلداتئجئ سئنئرلار قالقار. پک چۇق یۆکسک روحلو وارلئغئن دۇستلوغونو قازانئر. اۇنلار آراسئندا، اۇلومسوز أتکیلنمەلردن قۇرونور وە یۇق أدیلەمز یاشاما گۆجۆنە صاحیب اۇلور.
بؤیلەجە اؤلۆمسۆزلۆگە اولاشئر. آغاچلار وە حایوانلار، اینسانلار وە بؤجکلر، چیچکلر وە قوشلار… بونلار یئلدئزلاردان أورنە آقان لاطیف گۆچلرین جانلئ حایاللریدیر. اۇنلار بیربیرلرییلە وە یریۆزۆندەکی وارلئقلارلا قارشئلاشاراق اۇنلارلا بیرلشەرک تۆم جانلئلارا حایات وریرلر.
4- آتا روحلارئ
هر عائیلە، آتا روحلارئنئ اؤزل قۇرویوجو اۇلاراق گؤرۆر وە أویندە اۇنلار ایچین یر آیئرئر. باعضن آتالار چاغرئلئر وە اؤنملی قۇنولار حابر وریلیپ یاردئملارئ ایستنیر. مزارلار، برەکت ورسین دییە تارلالاردا یاپئلئر، ایلکباهاردا سۆپۆرۆلۆر وە هدیەلر سونولور.
5- بیلگەلر، ملکسی اۆستادلار
غایبئ بیلدیگینە اینانئلان بیلگەلر، اؤلۆمسۆزلر وە ملکسی اۆستادلار ایلاهی گۆجە اولاشمانئن یۇللارئدئر. بونلار آراجئلئغئیلا اؤلۆمسۆز اۇلونور، “فنایی تاممە” اولاشئلئر. بونلار ایلاهی وارلئق ایلە اینسان آراسئنداکی آراجئلاردئر.
بونلار: “قاپئلارئنئن اؤنۆنە چئقمادان أورنی بیلیر، پنجرەدن باقمادان، گؤکیۆزۆنۆ گؤرۆرلر. گیتمەدن بیلیر، باقمادان گؤرۆر، یاپمادان باشارئرلار. بو ملکسی اۆستادلار بولونامازلار؛ طالیب اۇلانلارئ اۇنلار بولورلار. بوندان سۇنرا یۆکسک فراست وە تمییز أردمی یاردئمئیلا ایلاهی مۆلک ایلە باغلانتئ قورولدوغوندا نیهایی ماعنوی حاقیقاتلرین ناقلی دە پشیندن گلەجکتیر. بو، تۆم ملکلرین ایلاهی مۆلکە گیدرکن ایزلەدیکلری یۇلدور.
… مۆکممل یۇل سۆرەسینجە مەیدانا گلەجک ایلرلەمەنین هر باساماغئندا یارئن دۆنیا مۆلکۆندە توتقولو گؤرۆننە دگیل، بوگۆن ماعنوی مۆلکتە اؤنملی اۇلانا دگر ورمەیی اؤگرنەجکسین. اۇ زامان میستیک قاپئ آچئلاجاق، سن قۇسقۇجامان أورنین یؤنتمەین یؤنتیجیلرینە، یاراتمایان یاراتئجئلارئنا قاتئلاجاقسئن.
… تۆم مۆرشیدلر وە تکنیکلر گچیجیدیر؛ آصئل گرچکلشمە، کیشینین وارلئغئنئن تائۇ’نون ایلاهی أنرژیسی ایلە بیرلشمەسیندن اۇرتایا چئقار.
6- رابئطا
کیم تائۇ’یا اولاشماق ایستەرسە، ملکسی اۆستادلاردان بیرییلە رابئطا قورماق زۇروندادئر. بو کیشی، اۆستادلارئنئن اؤگرتیلری اۆزریندە چالئشمالئ، ایکیلملە ایلگیلی تۆم قاوراملارئ چؤزۆملەملی، باشقالارئنا حیذمت ایچین ألیندن گلنی یاپمالئدئر. ایچ تمیزلیگینی یرینە گتیرملی، حۇجاسئنئ گرکسیز أنگللرلە راحاتسئز أتمەملی، حۇجاسئنئن ایلاهی گۆجۆ ایلە ماعنوی رابئطایئ قۇرومالئدئر. بؤیلەجە قارشئسئنداکی تۆم أنگللری آشار، موطلاق صامیمیەتینی دائیما موحافاظا أدر. کائیناتئن دویارلئلئغئنئ آندئران آلچاق گؤنۆللۆلۆگۆ، عازمی وە اویوم یتەنگی اۇنو ایلاهی ائشئقلا دۇلدورور.
