ج- ایندیریلن دینین یرینە اویدورولان دین
أمویلرلە باشلایئپ عابباسیلرلە کمیکلشن یاپئدا حیکمتە، آللاهئن دگیشمز قانونو آنلامئنا گلن سۆننت دەنمیش؛ سۆننتە، نبیمیزین سؤز وە اویغولامالارئ آنلامئ یۆکلنمیش؛ نبی ایلە رسول دە عاینئ سایئلدئغئ ایچین رسولە ایطاعاتی أمرەدن آیتلرە دایانئلاراق شؤیلە بیر سۇنوجا وارئلمئشتئر:
“آللاهئن رسولۆنۆن سۆننتی؛ آللاهئن آدئنا، اۇنون، اؤزل وە گنل حۆکۆملردەکی مورادئنئ آچئقلار. آللاە، سۆننت ایلە حۆکمەتمەیی کیتابئ ایلە أش توتموش وە سۆننتی کیتابا باغلامئشتئر.” (شافیعی)
سۆننت، آللاهئن مورادئنئ یاعنی ماقصادئنئ آچئقلئیۇرسا قورئاندان اؤنملی اۇلاجاغئ ایچین بو ایددیعا، نبیمیزین سؤز وە اویغولامالارئن، قورئاندان چئقاردئغئ حیکمتلر اۇلدوغونو اونوتتورموشتور. اوندان اۆرتیلن هیچبیر شەی اون اۇلمادئغئ گیبی قورئاندان اۆرتیلن حۆکۆملر دە قورئان دگیلدیر. پاستانئن اوندان یاپئلدئغئنئ بیلمەینلرین پاستا ایلە اون آراسئندا چلیشکی گؤرمەسی گیبی حیکمتین نە اۇلدوغونو بیلمەینلر دە سۆننت ایلە قورئان آراسئندا چلیشکی گؤرمەیە باشلامئش، ایکیسیندن بیرینی فدا أتمە یاعنی نسحەتتیرمە قۇنوسو تارتئشئلمئشتئر.
ایمام شافیعی بو قۇنودا اؤزتلە شؤیلە سؤیلەمیشتیر:
“قورئان سۆننتی، سۆننت دە قورئانئ نسحەدیپ یۆرۆرلۆکتن قالدئراماز. سۆننت آنجاق بیر باشقا سۆننتلە نسحەدیلەبیلیر. سۆننت، قورئان ایلە نسحەدیلیر، دەنیرسە رجیم جزاسئنئن: “زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینە یۆز قامچئ وورون…” (نور سورەسی؛ 2) آیتییلە نسحەدیلمیش اۇلماسئ ایحتیمالی چئقار. (شافیعی)
ایمام شافیعی، سۆننت قورئانئ نسحەدەمز دەمیش آما رجیم جزاسئنئ قۇروماق ایچین (نیسا سورەسی؛ 15-16) ایلە (نور سورەسی؛2 ) آیتلرین حۆکۆملرینی، عوبادە بین صامیت کانالییلا گلن شو حادیثە دایاناراق دگیشتیرمیشتیر:
“بندن آلئن؛ بندن آلئن. آللاە اۇنلار ایچین بیر یۇل آچتئ؛ بکار بکارلا زینا أدرسە 100 قامچئ وە بیر یئل سۆرگۆن؛ دول دول ایلە اۇلورسا 100 قامچئ وە رجیم گرکیر.”
ایمام شافیعینین بو قۇنوداکی سؤزلری اؤزتلە شؤیلەدیر:
“بو حادیثلە، آیتلردەکی حاپیس وە أذیەت جزاسئ قالدئرئلمئشتئر. نور سورەسی؛ 2-نجی آیتیندەکی 100 قامچئ جزاسئ دا حۆر اۇلان دوللار ایچین بو حادیثلە یۆرۆرلۆکتن قالدئرئلاراق رجیم جزاسئنا چەوریلمیشتیر.” (شافیعی)
“قورئان، سۆننتی نسح أدەمز” دیەن ایمام شافیعی؛ بیر حادیثلە بیرقاچ آیتی نسحەدەبیلمیشتیر.
آللاە تعالا سۇن کیتابئنئ قۇروما آلتئنا آلدئغئ ایچین آیت اویدورولاماز آما حادیث اویدورولابیلیر. شیعی-سۆننی بۆتۆن مذهبلر؛ قورئانا آیقئرئلئغئ آچئق اۇلان حادیثلرە دایاناراق رجیم جزاسئ، دیندن دؤننی اؤلدۆرمەیی، چۇجوقلارئ أولندیرمەیی وە داحا نیجە قۇنویو ایتتیفاقلا قابول أتمیشلردیر.
أولنمەدە طارافلارا وریلن یتکیلر، أشلرین فارقلئ اینانچلاردان اۇلاماماسئ، بۇشانما، شارطلئ بۇشانما، قادئنلارئن شاهیدلیگی، قادئنلارا بۇشانما حاققئ تانئنماماسئ، غایرئ مۆسلیملرلە ایلیشکی گیبی بیرچۇق قۇنودا قورئانا دا، سۆننتە دە تامامن ترس بیر یۇل ایزلنمیشتیر.
فائیض قۇنوسوندا دا کلیمە اۇیونلارئیلا تیجارتین اؤنۆ تئقانمئش، فائیضین اؤنۆ سۇنونا قادار آچئلمئشتئر.
بنزەر دوروم، تفسیردە وە اینانچ أساسلارئندا دا واردئر. مثەلا قورئانئن آنا قۇنولارئندان اۇلان شیرک، کلام عیلمینین آنا قۇنولارئندان دگیلدیر. شیرکلە ایلگیلی تمل کلیمەلرین آنلامئ دگیشتیریلەرک تفسیر وە مئاللری اۇقویانلارئن اۇ قۇنودا یترلی بیلگییە صاحیب اۇلمالارئنئن اؤنۆ تئقانمئش، طاریقاتلارئن اؤنۆ آچئلمئشتئر.
قادر دە قورئانداکی آنلامئنئن دئشئنا چئقارئلدئغئ ایچین مۆسلۆمان، کندینە گۆونی اۇلمایان، زۇرا گیرینجە “قادریمدە نە وارسا اۇ اۇلور” دیەرک مۆجادلەیی بئراقان بیر کیشیلیگە بۆرۆندۆرۆلمۆشتۆر.
مەوجود دورومو، عالی بارداقاۇغلونون شو سؤزلری قئسمن اؤزتلەمکتەدیر:
“ایسلام تۇپلومونداکی حوقوق تفککۆرۆنۆن وە بونلارئن اۆرۆنۆ اۇلان بیگیلرین اۇلوشوموندا قورئان، سۆننت، ایجماع وە قئیاس هیەرارشیسی دۇغرو دگیل، بلکی بونون ترسی دۇغرودور. یاعنی اۇلوشومدا آصئل بلیرلەیجی فاکتؤر، رەیدیر. بۆتۆن فئقئە کۆللیاتئنئن رەی اۆزرینە، بیرەیسل چابا وە باقئش آچئسئ اۆزرینە قورولدوغونو سؤیلەرسک آبارتمئش اۇلمایئز. بونلار آراسئندا داحا آز ایشلەوسل اۇلانئ سۆننت، أن آلتتا دا قورئان یر آلئر. بونو ایفادە أتمک بلکی دە مۆسلۆمانلارئن اینانچ دۆنیالارئیلا، دینە باقئشلارئیلا، تەوحید عاقیدەسییلە ایلک پلاندا چلیشکی گیبی اۇلاجاغئ دۆشۆنۆلەرک دائیما بو ترستن قورئان، سۆننت، ایجماع وە قئیاس اۇلاراق ایفادە أدیلمیشتیر. (عالی بارداقاۇغلو)
2014 یئلئندا عئراق وە سوریەدە اوزایئپ گیدن ساواش سئراسئندا، بو ایکی یرین باعضئ بؤلگەلرینی ألە گچیریپ دەولت قوردوغونو ایعلان أدن عئشید (عئراق-شام ایسلام دەولتی) آدلئ قورولوشون، أسیرلری اؤلدۆردۆگۆنە دائیر حابرلر یایئلدئ. بونلارا، شیعی-سۆننی هیچبیر مذهب عالیمی قارشئ چئقامادئ. چۆنکۆ ایسلامئ دۆنیا قامواۇیونون گؤزۆندن دۆشۆرمک ایستەینلر، اۇنلارئن کیتابلارئندا فارقلئ بیر شەیین اۇلمادئغئنئ بیلییۇرلاردئ.
عؤمر ناصوحی بیلمن، بو قۇنودا اؤزتلە شؤیلە دەر:
ساواش أسیرلری ایلە ایلگیلی اۇلاراق یتکیلی ماقامئن سچیم حاققئ واردئر. مۆسلۆمانلارئن منفاعاتلرینە گؤرە حارەکت أدەرک ایستەرسە اۇنلارئن ساواشچئلارئنئ اؤلدۆرەبیلیر؛ ایستەرسە کؤلە وە جاریە یاپئلمالارئیلا یتینیر… (عؤمر ناصوحی بیلمن)
بونلار، “رۇما وە یونان” حوقوقوندان آلئنئپ ایسلام حوقوقو گیبی گؤستریلن شەیلرین کۆچۆک بیر بؤلۆمۆدۆر. بو مذهبلرە گؤرە قورولاجاق هیچبیر دەولت، “عئشیددن” فارقلئ اۇلمایاجاقتئر.
ساواش أسیرلری ایلە ایلگیلی اۇلاراق آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً … ﴿۴﴾ (سورة محمد)
کافیرلرلە ساواشتا قارشئلاشئنجا بۇیونلارئنا وورون؛ اۇنلارئ أتکیسیز حالە گتیرینجە دە سئقئ گۆونلیک چنبرینە آلئن. سۇنرا قارشئلئقسئز وەیا فیدیە آلاراق سربست بئراقئن… (موحاممد سورەسی؛ 4)
نبیمیزین اویغولاماسئ بو آیتە گؤرە اۇلموشتور. عؤمر ناصوحی بیلمنین ناقلەتتیگی بیلگیلرین اؤزتینی ورەلیم دە اویدورولان دینین نەیە دایاندئغئ داحا یاقئندان گؤرۆلەبیلسین.
“أسیرلری قارشئلئقسئز سربست بئراقماق، حانفی، مالیکی وە حانبلی مذهبلرینە گؤرە جائیز دگیلدیر. أسیرلری پارا قارشئلئغئندا سربست بئراقماق دا حانفی مذهبیندەکی مشهور گؤرۆشە گؤرە جائیز دگیلدیر.” (عؤمر ناصوحی بیلمن)
آللاە أمرەدەجک، آما مذهبلر اۇنو جائیز گؤرمەیەجکلر، ایشتە اویدورولان دین بو!
حیکمت اۇرتادان قالقئپ مۆسلۆمانلار چؤزۆم اۆرتەمز حالە گلینجە قورئانا وە سۆننتە اۇلان گۆون سارسئلمئشتئر. تاحسین گؤرگۆنۆن شو سؤزلری، گۆونسیزلیگین واردئغئ بۇیوتو گؤسترمکتەدیر:
“بوگۆن یاشانئلان أن اؤنملی سئقئنتئ، زامان ایچریسیندە گچرسیز حالە گلمیش اۇلان سۆننت یرینە ایقامە أدەجگیمیز وەیا سۆننتی ناسئل ایحیا أدەجگیمیزدیر. چۆنکۆ قورئان، باشئندا سۆننت واسئطاسئیلا تاحاققوق أتتیگی گیبی، بوگۆن دە سۆننت وەیا سۆننت یرینە ایقامە اۇلوناجاق باشقا بیر شەی واسئطاسئیلا تاحاققوق أدەجکتیر. تمل سۇرو بونون، اۆمرا (دەولت) مئ، تۇپلوم (اۆممت وەیا میللت) مو، فرد می، بللی بیر صئنئف (مثەلا عولما) مئ، یۇقسا بونلاردان فارقلئ بیر شەی، مثەلا کیتابلار مئ اۇلدوغو نۇقطاسئندا دۆگۆملنمکتەدیر.” (تاحسین گؤرگۆن)
گؤرۆلدۆگۆ گیبی نبیمیزین مۆسلۆمانلارلا ایلگیلی أندیشەسی گرچکلشمیش وە مۆسلۆمانلارئن بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ، یاهودی وە حئریستیانلار گیبی شو آیتین قاپسامئنا گیرمیشلردیر:
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۳۱﴾ (سورة التوبة)
بیلگینلرینی، دین آداملارئنئ وە مریم اۇغلو مسیحی آللاەتان اؤنجە بیرر راب سایاراق اۇنلارا سارئلدئلار. اۇیسا اۇنلارا وریلن أمیر، سادەجە تک بیر تانرئیا قول اۇلمالارئدئر. اۇندان باشقا تانرئ یۇقتور. آللاە، اۇنلارئن شیرکیندن اوزاقتئر. (تەوبە سورەسی؛ 31)
ألمالئلئ حامدی یازئرئن بو آیت ایلە ایلگیلی آچئقلامالارئندان قئسا بیر اؤزت ورەلیم:
“… آللاهئن أمیرلرینی گؤز آردئ أدەرک عالیملرە کۆچۆجۆک بیر حۆکۆم قۇیما یتکیسی تانئماق. آللاەتان باشقاسئنئ راب اۇلما سەویەسینە چئقارماقتئر. شەیطانلارا، طاغوتلارا، نمرودلارا، فیرعاوونلارا، پوتلارا وە هەیکللرە تاپماق ناسئل شیرک وە کۆفۆر ایسە؛ عالیملرە، آللاها قول اۇلمالارئنئن اۆستۆندە بیر دگر ورمک دە شیرک وە کۆفۆردۆر…” (ألمالئلئ حامدی یازئر)
کیتابا وە حیکمتە اویغون چالئشمالارلا مەوجود یاپئنئن یانلئشلارئنئ اۇرتایا قۇیوپ دۇغروسونون نە اۇلدوغونو گؤسترمەیە چالئشتئغئمئز حالدە هیچبیر قۇنویو تارتئشمایا یاناشمایان گلەنکچی وە ینیلیکچی یاپئیا عیسانئن (ع) شو سؤزلرییلە سسلنمک ایستەریم:
“کندی گلەنگینیزی سۆردۆرمک ایچین، تانرئ بویروغونو بیر کنارا ایتمەیی نە دە گۆزل بجرییۇرسونوز!” (مارکۇس اینجیلی)
د- دین بۆیۆکلرینی تانرئلاشتئرما
شەیطان وە یاردئمجئلارئ، نبییی تانرئلاشتئردئقتان سۇنرا دین بۆیۆکلرینی تانرئلاشتئرمایا قۇیولورلار.
بونون أن کستیرمە یۇلو، اۇنلارئن نبییی تمثیل أتتیگینی سؤیلەمکتیر. حئریستیانلار بونو، کیلیسەیی بیر شاحصئ ماعنوی یاعنی تۆزل کیشیلیک حالینە گتیرەرک یاپمئشلار، کیمی مۆسلۆمانلار دا اۇنلارئ تاعقیب أتمیشلردیر.
کاتۇلیک کیلیسەسینە گؤرە مسیح عیسا، گرچک تانرئ وە گرچک اینساندئر. ایشتە بو نەدنلە اینسانلارلا آللاە آراسئندا تک آراجئدئر. شیمدی اۇ، بابانئن یانئندا حئریستیانلارئن آووکاتلئغئنئ یاپئیۇر. اۇنلار لهینە آراجئلئق أتمک ایچین حپ جانلئدئر. آللاهئن حوضوروندا دائیما حاضئر بولونور. اۇنون، کندیسی آراجئلئغئ ایلە آللاها یاقلاشانلارئ تامامن قورتارمایا گۆجۆ یتر.
تانرئلاشتئرئلان دین بۆیۆکلرینە یاقئشتئرئلان اؤزللیکلری شؤیلە سئرالایابیلیریز:
1.کائیناتئن باشایمامئ = شاحصئ ماعنوینین باشئ
عیسایئ تانرئلاشتئرمانئن هدفی، بیر دینی قوروم یاعنی شاحصئ ماعنوی اۇلوشتوراراق باشتاکی کیشییی، آرقاسئندان شاحصئ ماعنوییە قاتئلانلارئ تانرئلاشتئردئقلارئنئ سؤیلەییپ اینسانلارئ آللاە آدئنا کؤلەلشتیرمکتیر. کاتۇلیکلرە گؤرە عیسایئ کیلیسە تمثیل أدر. کیلیسە، هیەرارشیک اۇرگانلاردان وە مسیحین میستیک بدنیندن اۇلوشان بیر تۇپلولوقتور. کیلیسەنین، بیری اینسانی، دیگری ایلاهی اۇلان ایکی فارقلئ یاپئسئ واردئر. کیلیسە، اینسانلئقلا آللاە آراسئنداکی بیرلشمەنین ایشارتی وە آراجئدئر.
پاپانئن بۆتۆن کیلیسە اۆزریندە تام وە یۆجە بیر یتکیسی واردئر. پاپا، یانئلماز بیر اۇتۇریتەدیر.
پاپا، ایتالیانجادا بابا دەمکتیر. اۇنلار آللاها دا بابا دەرلر. کیلیسەنین باشئنا بابا دەمەلری، اۇنو آللاهئن یرینە قۇیماق ایچیندیر.
پاپایئ شؤیلە تانئتئرلار:
“پاپا یانئلمازدئر؛ پاپا، جانلارئن اۆزریندە تانرئسال آتاما سایەسیندە یۆجە، تام، دۇلایسئز، أورنسل یتکییە صاحیبتیر.”
