اؤن سؤز
بسم اللە الرحمن الرحیم
(اییلیگی سۇنسوز، ایکرامئ بۇل آللاهئن آدئیلا)
وارلئقلارئن صاحیبی آللاە، نەیلەرسە گۆزل أیلەر. اییلیگی سۇنسوز، ایکرامئ بۇلدور. حساب گۆنۆنۆن حاکیمیدیر. یالنئز اۇنا قول اۇلور وە یالنئز اۇندان یاردئم ایستەریز. ألچیسی موحاممدە، اۇنون عائیلەسینە وە یۇلوندان گیدنلرە صالات وە سلام اۇلسون.
بیر گلیر؛ مال ساتئشئندان ألدە أدیلیرسە کار، مالئ قوللاندئرمایا قارشئلئق اۇلورسا کیرا، بیر ایشە قارشئلئقسا اۆجرت آدئنئ آلئر. بونلار قارشئلئقلئ رئضایا دایانمالئ وە باطئل یۇللاردان اوزاق اۇلمالئدئر. یۇقسا حوضورسوزلوق چئقار وە چؤکۆش باشلار. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
مۆمینلر! ماللارئنئزئ آرانئزدا باطئل یۇللا دگیل، قارشئلئقلئ رئضایا دایالئ تیجارتلە یەیین! کندینیزی اؤلدۆرمەیین؛ آللاە سیزە قارشئ مرحامتلیدیر. کیم بونو، سئنئرئ آشاراق وە یانلئشا ساپاراق یاپارسا اۇنو بیر آتشە سۇقارئز. بو، آللاها قۇلایدئر. (نیسا سورەسی؛ )
تیجارت، مال وەیا حیذمت ساتئشئ یاپماق، فائیض ایسە بۇرچتان گلیر ألدە أتمکتیر. تیجارت وە فائیض، اینسانلئق تاریحی قادار أسکی اۇلمالئدئر. ایسلام فائیضی باطئل قازانچ یۇلو سایمئش وە یاساقلامئشتئر. بو چالئشما، تیجارت ایلە فائیضی قارشئلاشتئرماق ایچین یاپئلمئشتئر.
کیتاب، 1978’دن بری سایئسئز عیلیم، فیکیر وە ایش آدامئیلا یاپئلان چالئشمالارئن وە حالقتان گلن سۇرولارا وریلن جوابلارئن اۇرتاق اۆرۆنۆدۆر. بو قۇنودا قاتقئسئ اۇلان هرکسە تشککۆر أدریم.
چالئشمامئزئ باشتان سۇنا، دیققاتلە اۇقویاراق گؤردۆگۆ یانلئشلارئ وە فارقلئ یۇروملارئنئ بانا بیلدیرن دگرلی عیلیم آدامئ پرۇف. دۇک. اۇرحان چکر بەیأفندییە تشککۆر أدریم. بو باسقئ، اۇنون تثبیت أتتیگی یانلئشلاردان آرئندئرئلمئشتئر.
غایرت بیزدن، باشارئ آللاەتاندئر.
پرۇف. دۇک. عابدولعازیز بایئندئر
ایستانبول اۆنیورسیتەسی-ایلاهیات فاکۆلتەسی اؤگرتیم اۆیەسی
ایستانبول-شوبات 2016
گیریش
بیریکتیریلن پارایا تاصارروف دەنیر. تاصارروفلارئ، فائیض اؤدەیەرک تۇپلایئپ اۆچۆنجۆ شاحئصلارا فائیضلی بۇرچ ورمە سیستمینە کرەدی سیستمی آدئ وریلیر. چاغداش ژکۇنۇمیلر بونو، فۇن اۇلوشتورمانئن تمل یۇلو گؤرۆرلر. بو ایشی داحا چۇق بانکالار یۆرۆتۆر.
تاصارروفلارئ، اۇرتاقلئقلار یۇلویلا تۇپلایئپ بۆیۆک سرمایەلر اۇلوشتورماق دا مۆمکۆندۆر. بونا اۇرتاقلئق سیستمی دیەبیلیریز.
کرەدی، فائیض گارانتیسییلە آلئنئر. قوللانما سۆرەسی، یاپئلاجاق أکۇنۇمیک فاعالیەتین سۆرەسینە باغلئ اۇلماز.
اۇرتاقلئق سرمایەسینە کار گارانتیسی وریلەمز. قوللانئم سۆرەسی یاپئلاجاق فاعالیەتین سۆرەسینە باغلئدئر.
قوللانئلمایان سرمایەنین قازانجئ اۇلماز. سرمایەدن قازانچ ساغلاماق ایچین، ایش قورماقلا باشلایئپ اۆرتیلن مال وە حیذمتی ساتمایا قادار دوام أدن سایئسئز فاعالیەتین باشارئیلا سۇنوچلانماسئ گرکیر.
داحا سۇنرا 110 لیرا آلماق اۆزرە 100 لیرا ورمک، یاعنی فائیضلی بۇرچ، أکۇنۇمیک فاعالیەت دگیلدیر. أکۇنۇمیک فاعالیەت، آلئنان بۇرجون قوللانئلماسئیلا باشلار. بو فاعالیەتین نە بۇرچلانما سۆرەسی ایچیندە سۇنوچلانماسئ، نە دە کارلا سۇنوچلانماسئ گارانتی أدیلەبیلیر. بو سببلە فائیض یۆکۆ، أکۇنۇمیک فاعالیەتین باشارئسئنئ أنگللەییجی بیر یۆکتۆر.
پارانئن کندیسی، هیچبیر ایحتیاجئ قارشئلاماز. نە یەنیر، نە ایچیلیر، نە دە گییلیر. آما کیمین ألینە گچرسە اۇنون ایحتیاجئنئ قارشئلامانئن واسئطاسئ اۇلور. بو سببلە پارا، دامارداکی قان گیبی دۇلاشئمدا اۇلمالئدئر. دۇلاشئمدا اۇلمایان پارانئن کیمسەیە فایداسئ اۇلماز.
قورئان، بیریکتیرمەیی دگیل؛ اینفاقئ أمرەدر. عارابچادا تۆنلە “نافاق” (النفق). بیر شەیی تۆنلدن گچیرمەیە “اینفاق” (إنفاق) دەنیر. قان، ناسئل دامارلاردان گچیپ وۆجودا یایئلئرسا، گلیر وە ثروت دە اینفاق یۇلویلا، یاعنی حارجاما کاناللارئیلا تۇپلوما یایئلئر.
دۇلاشئمداکی پارا، اوغرادئغئ هر کیشینین ایشینی گؤرۆر. کیمینین بۇرجونو اؤدر، کیمینە مال آلئر، کیمینە اۆرتیم یاپتئرئر، کیمیلری ایچین ایشچی اۆجرتی اۇلور… اۆرتیمی آرتئرئجئ وە ایشسیزلیگی آزالتئجئ أتکی یاپار. فاقاط بو سۆرە ایچیندە اۇ پارانئن میقدارئ نە آرتار نە دە أکسیلیر.
پیاسایا گیرن هر پارا، أکۇنۇمییە حارەکت قازاندئرئر. آما فائیضلی کرەدی اۇلاراق گیررسە حارەکتلیلیک اوزون سۆرمز. چۆنکۆ اۇنو، اؤدەمە گۆنۆندن اؤنجە فائیضی ایلە بیرلیکتە پیاسادان چکمک گرکیر. فائیض، دۇلاشئمداکی پارایئ آزالتاجاغئ ایچین پیاسا أسکی جانلئلئغئنئ دا قایبەدر وە عاجیلن ینی پارایا ایحتیاج اۇلور. اۇ دا فائیضلی اۇلورسا پیاسا گیتتیکچە دارالئر. ایشلم تکرارلاندئقچا کرەدی ایحتیاجئ آرتار وە دۇلاشئمداکی پارا آزالمایا دوام أدر. سۇنوندا چؤکۆش باشلار.
تۇپلومدا گیریشیمجی سایئسئ آزدئر. گری اؤدەیەمەمە ریسکی وە تەمینات گؤسترمە زۇرونلولوغو سببییلە کرەدی آلابیلەجک گیریشیمجی سایئسئ داحا دا آز اۇلور.
بؤیلەجە بیرقاچ کیشی بیر یاندان کرەدی یۇلویلا بۆیۆک بیر سرمایەیە حۆکمەتمەیە باشلار؛ دیگر یاندان دا فائیض یۆکۆ آلتئنا گیررلر. یۆکۆ حالقا تاشئتماق ایچین بۆیۆک ایش یرلری آچئپ رکلام یاپاراق پیاسایئ ألە گچیرمەیە چالئشئرلار. زامانلا کۆچۆک ایش یرلری قاپانئر. تۇپلوم، کرەدی ورنلرلە آلانلار آراسئندا قالئر. آلدئغئ کرەدییی اؤدەیەمەین گیریشیمجیلر بالۇن گیبی سؤنرلر. کرەدی قورولوشلارئ دا بوندان ضارار گؤرۆرلر. أکۇنۇمیک کریز اۇلور، بۆتۆن تۇپلوم سارسئلئر. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
مۆمینلر! آللاەتان قۇرقون! أگر اینانمئش کیشیلرسنیز فائیضدن گرییە نە قالدئیسا، بئراقئن! بونو یاپمادئنئز مئ، بیلین کی؛ آللاها وە ألچیسینە قارشئ ساواش حالیندەسینیز. أگر تەوبە أدرسنیز، آنا ماللارئنئز سیزیندیر. نە حاقسئزلئق أدرسینیز، نە دە حاقسئزلئغا اوغرارسئنئز. بۇرچلو، دارلئق ایچیندە ایسە، راحاتا چئقئنجایا قادار بکلەمک گرکیر. باغئشتا بولونمانئز سیزین ایچین داحا حایئرلئدئر. بونو بیر بیلسەیدینیز! (باقارا سورەسی؛ )
تاصارروفلارئن فائیضلی بۇرچ اۇلاراق وریلمەسی اؤتەدن بری بیلینن بیر اویغولامادئر. اؤنجەلری آنجاق بللی بۆیۆکلۆکتە تاصارروفو اۇلانلار فائیضلی بۇرچ ورەبیلیرکن بانکالارئن قورولماسئ ایلە کۆچۆک تاصارروف صاحیبلری دە بۇرچ ورەبیلیر حالە گلمیشلردیر. اۇنلار بۇرجو بانکایا وریرلر، بانکا بو کۆچۆک تاصارروفلارئ بیر آرایا گتیریپ بۆیۆک فۇنلار اۇلوشتورور وە طالب أدنلرە کرەدی اۇلاراق وریر.
کرەدینین بیر مالیەتی واردئر، آدئنا فینانسمان مالیەتی دەنیر. اۆرتیمدن پازارلامایا قادار هر صافحادا فیاتلارا أکلنن بو مالیەت، فیاتلارئ سۆرکلی یۆکسلتیر. کرەدییە اؤدنن فائیض، فینانسمان مالیەتینین آنا سببیدیر. تاصارروف صاحیبینین آلاجاغئ فائیض بوندان دۆشۆک اۇلور. بانکا، کرەدی وردیگی کیشیدن 10% فائیض آلئرسا تاصارروف صاحیبینە %7 وریر. اۆرتیم سۆرجینین تۆم آشامالارئ گؤز اؤنۆنە آلئنئرسا بؤیلە بیر اۇرتامدا فیات آرتئشئ أن آز 10% جیوارئندا اۇلور. تاصارروف صاحیبینین آلاجاغئ فائیض، فیات آرتئشلارئ قارشئسئندا یۇق اۇلدوغو گیبی اۇنون آناپارادان دا قایبئ اۇلور. مثەلا شکرین کیلۇسو 50 قوروش ایکن 7% فائیضلە بانکایا 500 لیرا یاتئران کیشی، دؤنم سۇنوندا بانکادان 535 لیرا آلئر، آما بو أثنادا شکر أن آز 55 قوروشا چئقار. بیر یئل اؤنجە 500 لیرایلا 1000 کیلۇ شکر آلئرکن شیمدی 535 لیرایلا 973 کیلۇ آلابیلیر. بؤیلەجە پاراسئنئن گرچک دگری 3% جیوارئندا قایبۇلموش اۇلور. پاراسئنئ بیر کناردا ساقلایانلارئن قایبئ داحا بۆیۆکتۆر. اۇنلار، ساقلادئقلارئ 500 لیرا ایلە شیمدی 909 کیلۇ شکر آلابیلیرلر. اۇنلارئن قایبئ %9 قاداردئر.
کرەدی قوللانانلار، اؤدەیەجکلری فائیضی، اۇ کرەدی ایلە اۆرتتیکلری مال وە حیذمتلرە أکلەدیکلری گیبی عاینئ اۇراندا بیر مالیەتی دە کندی اؤز سرمایەلری ایلە اۆرتتیکلری مال وە حیذمتلرە أکلەرلر. بونون بیر سببی فئرصات مالیەتیدیر. زیرا پارایئ قوللانما یرینە فائیضە ورمە فئرصاتلارئ واردئر. بو فئرصاتئ قوللانمئش گیبی یاپار، آلابیلەجکلری فائیضی مالیەتلرینە أکلەرلر. بونون بیر باشقا سببی فائیضین دۇغوردوغو أنفلاسیۇنا قارشئ قۇرونما ایحتیاجئدئر. سۇنوچتا فیاتلار سۆرکلی آرتارکن دار وە ثابیت گلیرلیلرین ثروتی حئزلا آزالئر.
کرەدی سیستمی، ثروتین زنگینلرە آقماسئنا یۇل آچار. حالقئن آلئم گۆجۆ سۆرکلی دۆشتۆگۆ ایچین ورەسیە آلما اؤزندیریلیرلر. بیرچۇق کیمسە بۇرجونو اؤدەیەمز حالە گلیر. دۆککانلار مال، بانکالار پارا دۇلو اۇلدوغو حالدە پیاسا دورور وە دارلئق باش گؤستریر. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
آللاە فائیضی دارالتئر، صاداقالارئ آرتئرئر. آللاە نانکؤر گۆناهکارلارئن گیچبیرینی سەومز. (باقارا سورەسی؛ )
بو حوصوصو آللاهئن ألچیسی شؤیلە ایفادە أتمیشتیر:
“فائیض گلیری چۇق دا اۇلسا سۇنو دارلئغا دؤنر.” (آحمد بین حانبل)
آیت، صاداقا ایلە فائیضی قارشئلاشتئرماقتادئر. صاداقا، أکۇنۇمیک وە سۇسیال بۆتۆن یاردئملارئن اۇرتاق آدئدئر؛ زکاتئ دا ایچینە آلئر. بو یاردئملار، اۇنو همن حارجایاجاق یرلرە وریلدیگیندن قئسا سۆرەدە پیاسایا گیرر وە قالئجئ بیر جانلئلئق اۇلوشتورور. قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
ماللارئنئ آللاە یۇلوندا حارجایانلارئن دورومو، یدی باشاق بیتیرن بیر تانەیە بنزەر. هر باشاقتا یۆز تانە واردئر. آللاە، حایرا حارجایانا قات قات وریر. آللاهئن ایمکانلارئ گنیشتیر. هر شەیی بیلیر. (باقارا سورەسی؛ )
پیاسایا پارا سۆرمەنین بیر یۇلو دا موداربە، یاعنی أمک-سرمایە اۇرتاقلئغئدئر. بونون ایچین بیر طاراف سرمایەسینی، دیگر طاراف أمگینی قۇیار. پاراسئ اۇلدوغو حالدە ایشلتەمەینلر، اۇنو ایشلتەجک کیشیلرلە اۇرتاق اۇلورلار. کار، سؤزلشمەیە گؤرە پایلاشئلئر؛ ضارار، سرمایەدن قارشئلانئر. بو دورومدا ایشلتمەجینین ضارارئ، یاپتئغئ ایشتن گلیر ألدە أدەمەمکلە سئنئرلئ قالئر.
موداربە اۇرتاقلئغئنا بانکاجئلئق حیذمتلری یاپما یتکیسینین وریلمەسییلە فائیضسیز بانکالار اۇرتایا چئقمئشتئر. تۆرکیەدە بونلار، باشلانغئچتا “فائیضسیز فینانس قورومو” آدئیلا چالئشمئش، داحا سۇنرا فائیضلی بانکالارلا عاینئ قانونا تابیع قئلئناراق “قاتئلئم بانکاسئ” آدئنئ آلمئشلاردئر. بو قانون اۇنلارا، فائیضلی بانکالارئن یاپتئغئ هر تۆرلۆ ایشلمی یاپما یتکیسی ورمیشتیر. اۇنلاردان فارقلئ اۇلاراق فۇنلارئنئ فائیضسیز اۇلاراق تۇپلارلار، آیرئجا فینانسال کیرالاما وە تیجارت یاپابیلیرلر.
بو قانوندان سۇنرا قاتئلئم بانکالارئ، ایستەرلرسە تامامن فائیضلی، ایستەرلرسە قئسمن فائیضلی وەیا تۆمۆیلە فائیضسیز چالئشما ایمکانئ ألدە أتمیشلردیر. بو ینی یاپئ، اۇنلارئن کیملیکلرینی سۇرغولانئر حالە گتیرمیشتیر. قاتئلئم بانکالارئنئن، بانکاجئلئق حیذمتلری دئشئنداکی تک ایشلری تیجارت اۇلمالئدئر. فینانسال کیرالاما، موداربە، موراباحا وە مۆشارکە ایشلملری تیجاری ایشلملر اۇلدوغو ایچین بونلارئ بیر تۆججار گیبی یاپمالئدئرلار. بو قۇنو ایلریدە ألە آلئناجاقتئر.
تاصارروفلارئ موداربە سرمایەسی اۇلاراق ورمک اؤتەدن بری بیلینن بیر اویغولامادئر. آما اؤنجەلری آنجاق بللی بۆیۆکلۆکتەکی تاصارروف صاحیبلری اۇرتاق بولورکن فائیضسیز بانکالار سایەسیندە کۆچۆک تاصارروف صاحیبلری دە اۇرتاق بولور حالە گلمیشلردیر. بونلار تاصارروفلارئ تۇپلار، بۆیۆک فۇنلار اۇلوشتورورلار.
اۇرتاقلئق سیستمیندە سرمایەیە اؤدنمەسی گرکن بیر بدل اۇلمادئغئندان فینانسمان مالیەتی دە اۇلماز. چۆنکۆ بو سیستمدە تاصارروفتان گلیر ألدە أتمەنین یۇلو، یا اۇنونلا بیر ایش گؤرمک یا دا بیر اۇرتاقلئغا قاتئلماقتئر. سیستم أکۇنۇمیک حایاتا حاکیم اۇلورسا نە فائیضین دۇغوردوغو فئرصات مالیەتی، نە دە سبب اۇلدوغو أنفلاسیۇن اۇلور. فیاتلار، کندی طابیعی سەیری ایچیندە باعضن آرتار، باعضن آزالئر. سرمایە صاحیبلری، اۇرتاقلارئیلا بیرلیکتە بۆیۆر وەیا کۆچۆلۆرلر.
کرەدی سیستمی، تاصارروف صاحیبلرینی أتکیسیز حالە گتیریر. اۇنلارئن نە اۇلوپ بیتتیگی ایلە ایلگیلنمەلری گرکمز. بللی بیر سۆرە پارالارئیلا ایلگییی کسینجە دۇنوقلاشئرلار. بونلارئن یاپاجاغئ شەی بیر ایش یریندە چالئشماقتئر. آلاجاقلارئ اۆجرت وەیا ماعاش بللی اۇلدوغو ایچین ایش یرینین گیدیشاتئ اۇنلارئ ایلگیلندیرمز. اۇنلار اۆجرتلرینی آلئر، ایشلرینە باقارلار. أللریندەکی تاصارروفلار زامانلا أرییپ یۇق اۇلور. اۆجرت وەیا ماعاشلارئ یتمەمەیە باشلار. بۆیۆک کیتلەیی اۇلوشتوران بو اینسانلار کندی ایچینە قاپالئ وە گچیم دردی ایلە اوغراشان کیشیلر حالینە گلیرلر. کندیلرینی سئقان بو گلیشمەلرە تپکی دویارلار. گۆن گچتیکچە تپکیلری آرتار. سۇنوندا موتسوز وە اوموتسوز حالق کیتلەلری اۇرتایا چئقار.
دیگر طارافتان زنگینلر، آرتان ثروتلرینین قابارتتئغئ ایشتاەلارئ یۆزۆندن تاطمین اۇلاماز حالە گلیر؛ سیاسی وە سۇسیال حایاتئ دا یؤنلندیرمە غایرتینە گیررلر. بؤیلەجە بۆتۆن دنگەلر بۇزولور.
اۇرتاقلئق سیستمیندە دە بۆیۆک زنگینلر اۇلور. آنجاق تاصارروف صاحیبلری، اۇرتاقلارئیلا بیرلیکتە بۆیۆدۆگۆ وەیا کۆچۆلدۆگۆ ایچین اۇنلار، أکۇنۇمیک، سیاسی وە سۇسیال گلیشمەلرە قارشئ دویارلئ اۇلورلار. بؤیلەجە، کیمسەنین کیمسەیە یۆک اۇلامادئغئ وە هرکسین، ایشین بیر اوجوندان توتما زۇرونلولوغونو حیسسەتتیگی سربست ایش اۇرتامئ گلیشیر.
کرەدی سیستمی سرمایەیی صاحیبیندن باغئمسئزلاشتئرئر. اۇرتاقلئق سیستمیندە سرمایەنین صاحیبییلە باغلانتئسئ مجبورن دوام أدر. چۆنکۆ بو سیستمدە کیشی، پاراسئنئن عاقئبتینی دۆشۆنمک وە أکۇنۇمینین گیدیشاتئنئ تاعقیب أتمک زۇروندا قالئر. اۇرتاق اۇلمانئن وردیگی سۇروملولوق اۇنو، داحا دیققاتلئ وە أتکیلی حالە گتیریر. چۆنکۆ اۇ، اۇرتاق اۇلاجاغئ کیشیلری تانئمایا وە نە اۇلوپ بیتتیگی ایلە ایلگیلنمەیە ایحتیاج دویار. یۇقسا کار بکلەرکن ضارار أدەبیلیر. بو سۆرچ ایچیندە پیاسایئ اؤگرنیپ ایش آداملئغئ یتەنگی قازانابیلیر.
اۇرتاقلئق سیستمیندە أکۇنۇمیک وە سۇسیال گرگینلیکلر آزالئر، وریملیلیک آرتار. ایش صاحیبلری تۇپلومون گۆونینی قازانماق ایچین غایرت گؤسترمک زۇروندا قالئرلار. بؤیلەجە بیر حوضور وە گۆون اۇرتامئ دۇغار. سیستم، مانطئغئنا گؤرە ایشلەرسە چاغداش تۇپلوملاردا راستلانان اؤلچۆدە چالئشما حایاتئ پرۇبلملری دە اۇلماز.
فائیض یاساغئ، کرەدی سیستمینی ایشلەمز حالە گتیریر. “آللاە آلئم ساتئمئ حلال، فائیضلی ایشلمی حارام قئلمئشتئر.” (باقارا سورەسی؛ ) بو سببلە مۆسلۆمانلار اۇرتاقلئق سیستمینی گلیشتیرمک زۇروندادئرلار.
بیرچۇق کیمسە، آلئم ساتئم ایلە فائیضی عاینئ سایار. بونلار آراداکی فارقا دگیل، بنزەرلیکلرە باقارلار. حالبوکی فارقا باقئپ بونلارئن آیرئ شەیلر اۇلدوغونو گؤرمک گرکیر. بو حوصوص، کیتابئن بیر بؤلۆمۆنۆ اۇلوشتورماقتادئر.
فائیض، قورئانئن أن آغئر یاساقلارئنداندئر. بو یاساغئ آچئقلایان حادیثلر وە فاقیەلرین بونلارلا ایلگیلی ایجتیهادلارئ واردئر. نەیین آللاهئن یاساغئ، نەیین آللاهئن ألچیسینین آچئقلاماسئ، نەیین دە فاقیەلرین ایجتیهادئ اۇلدوغونو بیلمک گرکیر. کیتابتا بو آیئرئما دیققات أدیلمیشتیر.
بو کیتابئن حاضئرلانئشئندا قورئان أساس آلئنمئش وە آلئشئلمئشئن دئشئندا بیر اوصول اویغولانمئشتئر. بو، قورئانئن گؤستردیگی اوصولدۆر.
