بوگۆنکۆ مۆسلۆمانلار
صاحابە دؤنمیندە باشلایئپ دوام أدن قارماشا ایچیندە اۇلوشان مذهبلرین ایهمالی یۆزۆندن شیرکە قاپئ آرالاندئ. آللاهئن آصلا عاففەتمەیەجگی گۆناە شیرک اۇلدوغو حالدە عاقائیدین قۇنوسو اۇلاراق ألە آلئنئپ اینجەلنمەدی. آللاەتان باشقاسئنا عیبادت اۆزریندە دورولمادئ. قورئانئن بیرچۇق آیتی، آللاەتان باشقاسئنا دوعا أدیپ یاردئم بکلەمەیی مۆشریکلرین أن بلیرگین اؤزللیکلریندن سایدئغئ حالدە عاقائیدین قۇنولارئ آراسئنا نە دوعا گیردی، نە دە ایستیعانە.
هرکس آللاهئ وار وە بیر بیلدیگی ایچین هیچبیر نبی آللاهئن وارلئغئنئ ایثباتلا مشغول اۇلمامئش، بۆتۆن غایرتینی آللاەتان باشقا ایلاە اۇلمادئغئ اۆزریندە یۇغونلاشتئرمئشتئر. عاقائید کیتابلارئندا بونون تام ترسی یاپئلدئ، آللاهئن وارلئغئنئ وە بیرلیگینی ایثبات یاعنی “ایثباتئ واجیب” آنا قۇنولار آراسئنا گیردی. سۇنوندا “لا إلە إلا اللە” یاعنی “آللاەتان باشقا ایلاە یۇقتور” اینانجئ، “وۆجود وە واحدانیەت” یاعنی “آللاە وار وە بیر” اینانجئنا دؤنۆشتۆ. یریۆزۆندە آللاهئ وار وە بیر بیلمەین کیمسە اۇلمادئغئ ایچین کافیرلری تانئما وە ایسلامئن فارقئنئ گؤسترمە قۇنوسوندا ذیهین قارئشئقلئغئ اۇرتایا چئقتئ.
مۆشریک، آللاهئ وار وە بیر بیلیر آما اۇنو، یریۆزۆ کراللارئنا بنزتیر وە کندیندن اوزاق سایار. کرالا، بیر یاقئنئ آراجئلئغئ ایلە اولاشئلدئغئ ایچین آللاها یاقئن بیلدیگی بیرینی آراجئ قۇیار. حئریستیانلارئن عیسایئ آللاهئن اۇغلو، مککەلی مۆشریکلرین پوتلارئنئ آللاهئن قئزلارئ، بۆیۆکلرینین روحلارئندان یاردئم اومانلارئن دا اۇنلارئ، آللاهئن دۇستو سایمالارئ بونداندئر.
آللاە تعالا، بوگۆنکۆ حئریستیانلار حاققئندا شؤیلە بویورور:
لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿۷۳﴾ (سورة المائدة)
“آللاە اۆچۆن اؤجؤنجۆسۆدۆر” دیەنلر دە کافیر اۇلورلار. اۇیسا تک تانرئ دئشئندا تانرئ یۇقتور. بؤیلە سؤیلەمەیی بئراقمازلارسا بو کافیرلری آجئقلئ بیر عاذاب ساراجاقتئر. (مائیدە سورەسی؛ 73)
اۇیسا اۇنلارا گؤرە آللاە بیردیر؛ اۇندان باشقا تانرئ یۇقتور. اۇ، گرچگین کندیسیدیر. یری وە گؤگۆ تک باشئنا یاراتمئشتئر. یاراتئلئش دۆزنینی عایارلایان وە دۆنیایئ یؤنتن اۇدور. اۇ اینسانلارا یاقئندئر وە هر شەیی بیلیر. اۇ هر زامان واردئر، وارلئغئنئن باشئ وە سۇنو یۇقتور. هر شەی وارلئغئنئ اۇنا بۇرچلودور. صاحیب اۇلدوغوموز هر شەی اۇندان گلمکتەدیر. اۇ، کندیلیگیندن وار اۇلاندئر. آللاهئن بابا اۇلاراق آدلاندئرئلماسئ، هر شەیین باشلانغئجئ وە آشقئن اۇتۇریتە صاحیبی اۇلماسئندان وە تۆم چۇجوقلارئنئن اۆستۆنە تیترەین سەوگی دۇلو اییلیگیندن دۇلایئدئر. آللاە نە أرککتیر، نە قادئن؛ آللاە، آللاەتئر.
بؤیلە دەمەلرینە راغمن اۇنلارئن کافیر سایئلمالارئنئن سببی، آللاە ایلە آرالارئندا، آللاها عائید اؤزللیکلر وردیکلری عیسایئ وە قوتسال روحو قۇیمالارئدئر. حئریستیانلار شؤیلە دەرلر:
“عیسا، بابانئن یانئندا حئریستیانلارئن آووکاتلئغئنئ یاپئیۇر. اۇنلار لهینە آراجئلئق أتمک ایچین حپ جانلئدئر. آللاهئن حوضوروندا دائیما حاضئر بولونماقتادئر. کندیسی آراجئلئغئ ایلە آللاها یاقلاشانلارئ تامامن قورتارمایا گۆجۆ یتر.”
قوتسال روح ایلە ایلگیلی اۇلاراق پاولوسون رۇمالئلارا مکتوبوندا شو ایفادەلر یر آلئر:
“قوتسال روح، بیزیم ضایئفلئغئمئزا یاردئم أدر، چۆنکۆ ناسئل دوعا أتمەمیز گرکتیگینی بیلمییۇروز؛ آما روحون کندیسی سؤزلە آنلاتئلامایان اینیلتیلرلە بیزیم ایچین شفاعات أدر. اینسانلارئن یۆرکلرینی آراشتئران آللاە، روحون دۆشۆنجەسینین نە اۇلدوغونو بیلیر. چۆنکۆ روح، آللاهئن ایستگینە گؤرە قوتساللار ایچین شفاعات أدر.”
قورئان، مککەلی مۆشریکلرین پوتلارئ حاققئندا شؤیلە دەدیکلرینی بیلدیریر:
… مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى … ﴿۳﴾ (سورة الزمر)
… بیزیم بونلارا قول-کؤلە اۇلمامئز، صئرف بیزی آللاها داحا چۇق یاقلاشتئرسئنلار دییەدیر… (زۆمر سورەسی؛ 3)
اۇنلار، ایلاەلارئنئن آللاهئن یانئندا کندیلرینە شفاعاتچی اۇلاجاقلارئنا دا اینانئرلاردئ. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۱۸﴾ (سورة یونس)
کندیلرینە فایداسئ اۇلمایاجاق وە ضارار دا ورەمەیەجک شەیلری آللاە ایلە آرالارئنا قۇیاراق اۇنلارا قوللوق أدر وە شؤیلە دەرلر: “اۇنلار، آللاهئن حوضوروندا بیزیم شفاعاتچیلریمیزدیر.” دە کی: “گؤکلردە وە یردە بیلمەدیگی بیر شەی وار دا آللاها اۇنو مو حابر ورییۇرسونوز؟” آللاە، اۇنلارئن اۇرتاق سایدئقلارئ شەیلردن اوزاق وە یۆجەدیر. (یونوس سورەسی؛ 18)
حئریستیانلارئن وە مککەلی مۆشریکلرین آللاهئ وار وە بیر قابول أتمەدیکلری سؤیلنەبیلیر می؟ بونون دۇغوردوغو ذیهین قارئشئقلئغئ ایچیندە قورئان تفسیرلری دە شیرکلە ایلگیلی آیتلری آنلاشئلماز حالە گتیرمیش وە حورافەلرە زمین حاضئرلامئشلاردئر.
مثەلا قورئاندا هم عیبادت، هم دە دوعا کلیمەلری گچر. عیبادت، قوللوق أتمک؛ دوعا، چاغرئدا بولونماق وە یاردئم ایستەمکتیر. تفسیر وە مئاللرین چۇغو، دوعایا “عیبادت” آنلامئ ورەرک آصئل آنلامئن قایبۇلماسئنا یۇل آچمئشتئر. عیبادت، یاپئلان دوعانئن قابولۆنە یؤنەلیک اۇلاجاغئ ایچین بو ایکی کلیمە آراسئندا سئقئ باغ واردئر. نبیمیز؛ “دوعا عیبادتین ایلیگیدیر، اؤزۆدۆر” بویورموشتور. آما دوعا، عیبادت دییە ترجۆمە أدیلینجە، بیرینی اۇلاغان دئشئ یۇللارلا یاردئما چاغئرمانئن عیبادت اۇلدوغو آنلامئ قایبۇلماقتادئر. آحقاف سورەسینین 4، 5 وە 6-نجئ آیتلرینی اؤرنک ورەرک، دوعایئ عیبادت آنلامئ ورمەنین، آیتلری نەرەیە تاشئدئغئنئ گؤرەلیم.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۴﴾ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ ﴿۵﴾ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ ﴿۶﴾ (سورة الأحقاف)
4- دە کی: “آللاە ایلە آرانئزا قۇیاراق چاغرئدا بولوندوقلارئنئزئن نە اۇلدوقلارئنا باقسانئزا! گؤسترین بانا، یریۆزۆندە نەیی یاراتمئشلار؟ یۇقسا گؤکلردە بیر پایلارئ مئ وار؟ ایددیعانئزدا حاقلئیسانئز بو قۇنودا بانا، داحا اؤنجە گلمیش بیر کیتاب وەیا بیر بیلگی قئرئنتئسئ گتیرین.
5- آللاە ایلە آراسئنا قۇیاراق، (مزاردان) قالقئش گۆنۆنە قادار جواب ورەمەیەجک کیمسەلرە چاغرئدا بولوناندان داحا ساپئق کیمدیر؟ بونلار، اۇنلارئن چاغرئسئنئن فارقئندا اۇلمازلار.
6- اینسانلارئن بیر آرایا گتیریلدیکلری گۆن بونلار اۇنلارا دۆشمان اۇلاجاقلار وە یاپتئقلارئ قوللوغو قابول أتمەیەجکلردیر. (آحقاف سورەسی)
دوعایا عیبادت آنلامئ وریلینجە ینی آنلام قایمالارئ قاچئنئلماز اۇلموشتور. حاطا، حاطایئ دۇغورموش وە آیتلرین آصئل آنلامئ قایبۇلموشتور. بو فارقئ، تۆرکیە دیانت واقفئ طارافئندان یایئملانان وە تۆرکیەدە أن یایغئن اۇلان مئالدن گؤرەبیلیریز:
4- دە کی: “سؤیلەسنیزە، آللاهئ بئراقئپ تاپتئغئنئز شەیلر یریۆزۆندە نە یاراتمئشلار؟ گؤسترسنیزە بانا! یۇقسا اۇنلارئن گؤکلردە اۇرتاقلارئ مئ واردئر؟ أگر دۇغرو سؤیلەینلردن ایسنیز، بوندان أوول (سیزە ایندیریلمیش) بیر کیتاب یاحود بیر بیلگی قالئنتئسئ وارسا اۇنو بانا گتیرین.
5- آللاهئ بئراقئپ دا قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک شەیلرە تاپاندان داحا ساپئق کیم اۇلابیلیر؟ (اۇیسا) اۇنلار، بونلارئن تاپمالارئندان حابرسیزدیرلر.
6- اینسانلار بیر آرایا تۇپلاندئقلارئ زامان (مۆشریکلر) اۇنلارا (تاپئندئقلارئنا) دۆشمان کسیلیرلر وە اۇنلارا قوللوق أتتیکلرینی اینکار أدرلر. (آحقاف سورەسی)
“دوعا” یرینە عیبادت، “کیمسەلر” یرینە شەیلر دەنمیش؛ “شەیلر” دە “پوتلار” دییە آچئقلانمئش وە آیتین آنلامئ تامامن دگیشمیشتیر. “پوتلارا تاپان” نەردە؟ “قئیامت گۆنۆنە قادار کندینە جواب ورەمەیەجک کیمسەلری یاردئما چاغئران” نەردە؟!!
آیتلرە بو آنلامئ ورەبیلمک ایچین بش جیددی حاطایئ یاپماق قاچئنئلماز اۇلموشتور. بو حاطالار شونلاردئر:
- دوعایا عیبادت آنلامئ وریلمەسی.
- “من” کلیمەسینە “ما” آنلامئ وریلمەسی.
عارابچادا “من” کیمسە وەیا کیمسەلر آنلامئنا گلیر وە عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلئر. “ما” ایسە شەی وەیا شەیلر دەمکتیر. آحقاف سورەسینین 5-نجی آیتیندە اۆچ کرە “من” کلیمەسی گچر. دوعایا عیبادت آنلامئ ورنلر، اۇنلاردان ایکیسینە “من”، اۆچۆنجۆسۆنە دە “ما” آنلامئ ورمک زۇروندا قالمئشلاردئر.
- “هم” ضامیرینە “هی” آنلامئ وریلمەسی.
“بونلار” دییە ترجۆمە أدیلن “هم”، عارابچادا عاقئللئ أرکک وارلئقلارئ گؤستریر. قورئاندا قادئنلارئ دا قاپسامئنا آلئر. آما “من” کلیمەسینە “شەیلر” آنلامئ وریلدیگی ایچین “هم” ضامیری دە یا “من” کلیمەسینین لافظئنئ گؤسترن “هو” یا دا ماعناسئنئ گؤسترن “هی” آنلامئنئ ورمک قاچئنئلماز اۇلموشتور. بو، اؤنملی بیر حاطادئر.
- جمعی مۆذککر سالیمە یانلئش آنلام وریلمەسی.
“حابرسیزلردیر” دییە ترجۆمە أدیلن “غافلون” کلیمەسی جمعی مۆذککر سالیمدیر؛ عاقئللئ أرککلر ایچین قوللانئلئر. قورئاندا قادئنلارئ دا قاپسار. “من” کلیمەسینە “شەیلر” آنلامئ وریلمەسی دا یۇق أتمیشتیر.
- پوتلار جانسئز وارلئقلاردئر. آحیرتتە ینیدن دیریلەجک وە کندیلرینی یاردئما چاغئرانلارلا قۇنوشاجاق اۇلانلار ایسە اینسانلاردئر. دۇلایئسئیلا “قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک شەیلر” سؤزۆ یانلئشتئر. سۇنوچ اۇلاراق بو آیت، ساوونولماسئ ایمکانسئز حاطالارلا دۇلو اۇلاراق ترجۆمە أدیلمیشتیر. بیرچۇق عارابچا تفسیردە دە دوروم عاینئدئر. اۇنلار دا بو آیتلری دۇغرو آنلامایئ ایمکانسئز حالە گتیرمیشلردیر.
تفسیر وە مئاللردەکی بو گیبی حاطالار، تۆربە زیارتی ایلە ایلگیلی شو اینانجا یۇل آچمئشتئر:
“آللاە بو سەوگیلی قوللارئنا باعضئ یتکیلر، ایمکانلار، اؤزللیکلر باحشەتمیشتیر، بونلار شفاعاتچیلریمیزدیر، بیزلر گۆناهکار اۇلدوغوموز ایچین دۇغرودان آللاەتان ایستەمەیە یۆزۆمۆز یۇق، بلکی بونلار سایەسیندە آللاە دیلکلریمیزی قابول أدر.”
بو گیبی یانلئشلار سببییلە، اؤلمۆش بیر دین بۆیۆگۆنۆ آللاهئن یاقئن دۇستو سایما، اۇنا حایالی یتکیلر وریپ آللاها اۇنون آراجئلئغئ ایلە اولاشما حاستالئغئ مۆسلۆمانلارا دا بولاشمئشتئر.
