اییلیگی سۇنسوز، ایکرامئ بۇل آللاهئن آدئیلا.
- ألیف! لام! میم![1]
- ایشتە اۇ کیتاب بودور.[2] بو قۇنودا شۆبهە یۇقتور.[3] مۆتتاقیلر[4] (یانلئشلاردان ساقئنانلار) ایچین رهبردیر.[5]
- آللاها ایچتن[6] اینانان،[7] نامازئ دۆزگۆن وە سۆرکلی قئلان[8] کندیلرینە رئزئق اۇلاراق وردیکلریمیزدن اینفاق أدن /حایرا حارجایان؛[9]
- سانا ایندیریلن کیتابا دا سندن اؤنجە ایندیریلن کیتابلارا دا اینانئپ گۆونن[10] وە آحیرتە اینانچلارئ کسین اۇلانلار وار یا؛
- ایشتە راببیندن /صاحیبیندن[11] گلن رهبرە اویانلار اۇنلاردئر. اومدوقلارئنا قاووشاجاق اۇلانلار دا اۇنلاردئر.[12]
- کافیرلری (آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننلری)[13] اویارسان دا اویارماسان دا، اۇنلار ایچین فارق أتمز؛ اینانئپ گۆونمزلر.
- (سانکی) آللاە قالبلرینی وە قولاقلارئنئ مۆهۆرلەمیش، گؤزلریندە دە پردە واردئر.[14] اۇنلارئن حاق أتتیگی بۆیۆک بیر عاذابتئر.
- بیر دە؛ “آللاها وە آحیرت گۆنۆنە ایناندئق.” دیەن اینسانلار واردئر، حالبوکی اۇنلار اینانئپ گۆونمیش دگیللردیر.
- آللاها وە مۆمینلرە قارشئ اۇیون قورمایا چالئشئرلار،[15] اۇیونو سادەجە کندی عالەیهینە قورارلار آما فارقئنا وارمازلار.[16]
- قالبلریندە (کافیرلیکلریندن دۇلایئ) بیر حاستالئق اۇلوشور؛ آللاە اۇنلارا بیر حاستالئق داحا أکلەر. یالان سؤیلۆیۇر اۇلمالارئنا قارشئلئق حاق أتتیکلری، آجئ ورن بیر عاذابتئر.[17]
- اۇنلارا: “یریۆزۆندە دۆزنی بۇزمایئن!”[18] دەنیلدیگیندە: “بیز سادەجە دۆزنی ساغلایان کیمسەلریز.” دەرلر.
- دیققات أدین، گرچک آنلامدا دۆزنی بۇزوجولار اۇنلاردئر آما فارقئندا اۇلمازلار.[19]
- اۇنلارا: “دیگر اینسانلار ناسئل اینانئیۇرسا، اؤیلە اینانئن!” دەنیلدیگیندە: “اۇ عاقئلسئزلارئن ایناندئغئ گیبی می اینانالئم؟” دەرلر. دیققات أدین، آصئل عاقئلسئزلار اۇنلاردئر آما بیلمزلر.[20]
- اینانئپ گۆوننلرلە یۆز یۆزە گلینجە: ” بیز اینانئپ گۆوندیک.” دەرلر. شەیطانلارئیلا[21] باش باشا قالئنجا دا: “اینانئن بیز سیزین یانئنئزدایئز، بیز اۇنلارئ سادەجە ایدارە أدییۇروز![22]” دەرلر.
- تاشقئنلئقلارئ ایچیندە بۇجالایئپ دورمالارئنا فئرصات ورەرک اۇنلارئ آصئل ایدارە أدن آللاەتئر.
- اۇنلار، بو رهبر (قورئان) قارشئلئغئندا دالالتی ساتئن آلمئش کیمسەلردیر. یاپتئقلارئ آلئم ساتئم بیر قازانچ ساغلامامئشتئر. دۇغرو یۇلدا دگیللردیر.
- اۇنلارئن دورومو، بیر مشعالە یاقماق ایستەینین دورومو گیبیدیر. مشعالە چەورەسینی آیدئنلاتئنجا سانکی آللاە، گؤزلرینی کؤر أتمیش دە کندیلرینی قارانلئقلار ایچیندە بئراقمئش گیبی اۇلورلار؛ هیچبیر شەیی گؤرەمزلر.[23]
- ساغئر، دیلسیز وە کؤر کسیلیرلر؛ اۇنلار یۇللارئندان دؤنمزلر.
- یا دا قارانلئقلار، گؤک گۆرۆلتۆسۆ وە شیمشگین اۇلدوغو بیر یردە بارداقتان بۇشانئرجاسئنا یاغان یاغمورا توتولموش کیشی گیبیدیرلر. شیددتلی گۆرۆلتۆلردن[24] دۇلایئ اؤلەجکلری قۇرقوسویلا پارماقلارئنئ قولاقلارئنا تئقارلار. آللاە، کافیرلری چپەچەورە قوشاتمئشتئر.[25]
- اۇ شیمشک، نەرەدەیسە گؤزلرینی چئقاراجاق گیبی اۇلور. نە زامان اؤنلرینی آیدئنلاتسا، اۇ آیدئنلئقتا یۆرۆر[26]، قارانلئق باستئرئنجا دا قالاقالئرلار. آللاە فارقلئ بیر ترجیحتە بولونسایدئ[27] اۇنلارئن گؤرمە وە دینلەمە اؤزللیکلرینی یۇق أدردی.[28] شۆبهەسیز آللاە، هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیار.[29]
——————————————————————————
[1] بو حارفلرە “حوروفئ موقاططاعا” یاعنی بیربیرییلە باغلانتئسئ کسیلمیش حارفلر دەنیر. بونلارئن نبیمیزە سۇرولمامئش اۇلماسئ، بیلینن بیر آنلامئنئن اۇلدوغونو گؤستریر. یۇقسا مۆشریکلر بونو دیللرینە دۇلار، نبیمیزی سۆرکلی راحاتسئز أدرلردی. بونونلا ایلگیلی سۇرولار، ایسلامئن عاراب یارئمآداسئ دئشئنا یایئلماسئندان سۇنرا باشلامئشتئر.
بو حارفلرلە باشلایان ییرمی دۇقوز سورەدن ییرمی بشیندە “قورئانا”، دؤردۆندە دە اؤنملی بیر قۇنویا وورغو یاپئلئیۇر اۇلماسئندان، اۇنلارئن دیققاتی تۇپلاما گؤرەوی یاپتئغئ آنلاشئلئر. تۆرکچەدە بؤیلە بیر قوللانئم یۇقتور.
[2] “الکِتَاب = اۇ کیتاب”؛ یاعنی “آللاهئن کیتابئ” آنلامئندادئر. هر نبییە وریلن کیتاب بودور. (باقارا؛ 136-137)، (آلی عیمران؛ 82-81) وە (أنعام؛ 90-83) بو، آللاهئن بکلنن سۇن کیتابئدئر. (باقارا؛ 89)، (شوعارا؛ 196) وە (سجدە؛ 2) [3] (باقارا؛ 23) وە (یونوس؛ 38-37). [4] “مۆتتاقی”؛ کندینئ قۇرویاندئر. (لیسان) آللاهئن دینی “فئطرات”، یاعنی دۇغال یاپئیا قۇیدوغو قانون وە قوراللار بۆتۆنۆ اۇلدوغو (روم سورەسی؛ 30) ایچین “موتتاقی”؛ فئطراتئنئ قۇرویان، یانلئش یاپماقتان ساقئنان کیشیدیر.اۇ، هرحانگی بیر وارلئغئ آللاها دنک توتماز. (نیسا؛ 48 وە 121-116) بؤیلە بیری قورئان ایلە قارشئلاشئنجا اۇنو کندینە رهبر أدینیر. دائیما دۆرۆست وە أردملی اۇلمایا وە هر تۆرلۆ یانلئشتان ساقئنمایا چالئشئر. (باقارا؛ 177) وە (زۆمر؛ 33-32) یالنئزجا شیرک قۇشماقتان ساقئنمئش کیشییی دە آللاە، بو یؤنۆیلە مۆتتاقی سایار. گۆناهئ صوابئندان چۇق اۇلدوغو ایچین جزاسئنئ چکمک اۆزرە جهننمە سەوق أدیلمیش اۇلسا دا آللاە، اۇنو أبدی جهننم جزاسئندان قورتارئر. (مریەم؛ 72-68 وە 87-86)
[5] “رهبر” دییە چەویردیگیمیز “هۆدا” کلیمەسی، هیدایت کؤکۆندندیر. هیدایت، نازیکچە یۇل گؤسترمکتیر. (مۆفردات) آللاهئن هیدایتی دؤرت چشیتتیر: بیرینجیسی؛ وارلئغئنئ، بیرلیگینی وە هر شەیدن یاقئن اۇلدوغونو هر وسیلەیلە گؤسترمەسیدیر. بو یۆزدن آللاە، یانلئش یۇلا گیرنلری بیر شکیلدە اویارئر (شمس؛ 8-10) وە (أنعام؛ 125) وە کندینی آرد سئرایا قۇیوپ باشقاسئنا اؤنجەلیک ورمەیی “مۆشریکلیک” سایار وە آصلا باغئشلاماز. (نیسا؛ 48 وە 117-115) ایکینجیسی؛ ایییی کؤتۆدن آیئرما اؤزللیگی وردیگی اینسانا دۇغرویو بولماسئندا رهبرلیک أتمەسیدیر. (أنفال؛ 29) اۆچۆنجۆسۆ؛ ایندیردیگی کیتابلارلا یۇل گؤسترمەسیدیر. بو یۆزدن اۇ کیتابلارئن هر بیری، “بیرەر هۆدا یاعنی رهبردیر”. (باقارا؛ 2 وە 38) دؤردۆنجۆسۆ دە؛ دۇغرو ترجیحتە بولونان هرکسی یۇلونا قابول أتمەسی وە دۇغرو یۇلدا اۇلدوغونو اۇنایلاماسئدئر. (ایبراهیم؛ 4) [6] “ایچتن” آنلامئ وردیگیمیز “الغَیب” کلیمەسیندەکی “أل” تاقئسئ موضافون-ایلەیهتن عئواضدئر، یاعنی تاملامانئن یرینە گچر: “بِغَیبِهِم = غایبییلە” آنلامئندادئر.کیشینین ایچی، آللاەتان باشقاسئ ایچین غایبدیر، گرچکتن اینانئپ اینانمادئغئنئ اۇندان باشقاسئ بیلەمز. (قاصاص؛ 56) وە (قاف؛ 18-16) “ایمان”، قالب ایلە تاصدیق شارطئنا باغلاندئغئ ایچین کیمسە بیر اینانجئ قابولە وەیا اینکارا زۇرلاناماز. (باقارا؛ 256)
[7] “اینانماق، گۆونمکتیر.” آللاهئن وارلئغئنئ هرکس قابول أدر؛ آما هرکس یترینجە گۆونیپ تسلیم اۇلاماز. اینسانئ کافیر یاپان؛ “اۇنا تام گۆونمەمکتیر”. بو یۆزدن ایمان یرینە باعضن “اینانما”، باعضن “گۆونمە”، باعضن دە “اینانئپ گۆونمە” کلیمەلری قوللانئلاجاقتئر. [8] “ناماز” دییە آنلام وردیگیمیز “صالاتئن (الصَلَاة)” کؤک آنلامئ؛ “بیر شەیی بئراقماماق، سۆرکلی آرقاسئندا اۇلماقتئر”. (لسان العرب) نامازا “صالات” دەنمەسی، هیچبیر شارط آلتئندا ترک أدیلەمەین وە هر گۆن بللی واقیتلردە یرینە گتیریلمەسی گرکن تک عیبادت اۇلماسئندان دۇلایئدئر. نامازئ أمرەدن قورئان اۇلدوغو ایچین؛ “قورئان داحا اؤنملیدیر”. اۇنا اویماق ایچین؛ “ایچریگینی بیلمک وە اۇ بیلگییی سۆرکلی تازەلەمک گرکیر”. ذاتن ناماز، بونون ایچین قئلئنئر.آللاە تعالا موسایا (ع) شو أمری ورمیشتیر: “… نامازئ، بنیم ذیکریم ایچین (آیتلریمی قافانا یرلشتیرمەن ایچین) دۆزگۆن وە سۆرکلی قئل!” (طاها؛ 14) نبیمیزە اۇلان أمیر دە شؤیلەدیر: “بو کیتابتان سانا واحیەدیلنی باغلانتئلارئیلا بیرلیکتە اۇقو! نامازئ دا دۆزگۆن وە سۆرکلی قئل! ناماز، فوحشو وە کؤتۆ داورانئشلارئ أنگللـەر. هیچ شۆبهە یۇق کی آللاهئن ذیکری (کیتابئ) أن اؤنملیسیدیر. آللاە نە یاپتئغئنئزئ بیلیر. (عانکبوت؛ 45) ماعناسئ آنلاشئلمادان اۇقونان آیتلر، فوحشا وە کؤتۆ داورانئشلارا أنگل اۇلاماز. عارابچا بیلمەینلر نامازئ، قورئانئ کندی دیللرینە چەوریلمیش مئالی ایلە قئلارلار. چۆنکی کیتاب اۇنلارا آنجاق اۇ شکیلدە حیطاب أدەبیلیر. (ایبراهیم؛ 4)
[9] “نَفَق” تۆنل؛ “اینفاق” دا بیر شەیی تۆنلدن گچیرمک گیبیدیر. “إنفَاق” تۆرکچە قارشئلئغئ حارجامادئر. دامارلارئ تۆنللرە بنزتیرسک “اینفاق”؛ قانئن غئدا وە اۇکسیژنی حۆجرەلرە گؤتۆرۆپ اۇنلارئن اۆرتتیکلرینی ایلگیلی یرلرە تاشئماسئنا بنزەر. ساقلانان مالئن وە پارانئن کیمسەیە فایداسئ اۇلماز. بونلارئن ایحتیاجلئلارا اولاشماسئ گرکیر. بو یۆزدن قورئان، دائیما “اینفاقئ” أمرەدر. آللاە رئضاسئ ایچین اینفاق، دۇغرودان ایحتیاجلئیا اولاشتئغئ ایچین درحال تۆکتیلیر وە ینی اۆرتیمین قاپئسئنئ آچار. تیجارت دە اۆرتیلن مال وە حیذمتین، ایحتیاجلئلارا اولاشماسئنئ ساغلادئغئ ایچین بیر چشیت اینفاقتئر. مال، اوزون سۆرە ساقلاناماز آما پارا ساقلانابیلیر. پارانئن أساسئ آلتئندئر؛ آنجاق حانگی مالزمەدن یاپئلمئش اۇلورسا اۇلسون، آللاە تعالا پارایئ کاسالارا قۇیوپ دۇلاشئمئنا أنگل اۇلانلارئ آغئر بیر شکیلدە تهدید أتمیشتیر. (تەوبە؛ 34-35) [10] (باقارا؛ 137-136)، (آلی عیمران؛ 85-84) وە ( نیسا؛ 151-150). [11] “راب” کلیمەسینین أن اویغون قارشئلئغئ “صاحیبتیر”. باق. (فاتیحا؛ 2) دیپنۇتو. [12] (باقارا؛ 38)، (طاها؛ 123) وە (لۇقمان؛ 5-2). [13]کۆفۆر “اؤرتمە”؛ کافیر “اؤرتن” آنلامئندادئر. (مۆفردات) قورئان دا کافیرین ایلک اؤرنگی ایبلیستیر. (باقارا؛ 34) آللاە اۇنا آدمە سجدە أتمەسینی أمرەتتیگی حالدە أتمەمیش؛ “سانا أمرەتتیگیمدە سجدە أتمەمەنە یۇل آچان أنگل نەیدی؟” دییە سۇردوغوندا دا: “بن اۇندان اییییم. بنی آتشتن یاراتتئن آما اۇنو بالچئقتان یاراتتئن.” (آعراف؛ 12) دیەرک، سانکی آللاە اۇنا نەیدن یاراتئلدئغئنئ سۇرموش گیبی فارقلئ بیر جوابلا، وریلن أمرین اۆستۆنۆ اؤرتمۆش وە داورانئشئندا ائصرارجئ اۇلموشتو. بو ائصرارجئ داورانئشئ گؤسترمەسی سببییلە “کافیرلیک” کلیمەسینی أن ایی قارشئلایان ایفادە؛ “گؤرمەمکتە دیرنمکتیر”. بیر کیشی، قورئانئن آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو آنلادئقتان سۇنرا اۇنون آیتلریندن بیر تانەسینی داحی گؤرمەمکتە دیرنیرسە؛ “اۆستۆنۆ اؤرتمۆش وە کافیر اۇلموش” اۇلور. بو کیشی، گؤرمەمکتە دیرنمەسینە سبب اۇلان شەیی اؤن سئرایا وە آللاهئ آرد سئرایا قۇیدوغو ایچین دە “مۆشریک” اۇلور. بوندان دۇلایئ هر کافیر؛ مۆشریک، هر مۆشریک دە؛ کافیردیر. آللاە تعالا شؤیلە بویورور: “آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننلرین (کافیرلرین) قالبلرینە قۇرقو سالاجاغئز. چۆنکی اۇنلار، آللاهئن ایندیردیگی بیر دلیلە دایانمادان اۇنا شیرک قۇشموشلار (یتکیسینە اۇرتاقلار اویدورموشلاردئر).” (آلی عیمران؛ 151) [14] کافیرلرین اؤن یارغئلارئ، ایستیعارەیی تمثیلیە (آلەگۇری) ایلە جانلاندئرئلمئشتئر. (کششاف) ایستیعارەدە بنزتمە أداتئ گیزلنیر. بوراداکی مجاز گرچک سانئلدئغئ ایچین بنزتمە أداتئ، طارافئمئزدان “سانکی” سؤزۆیلە آچئغا چئقارئلمئشتئر. (یاسین؛ 10-8)، (لۇقمان؛ 7-6) وە (جاثیە؛ 7-6) “سانکی” أداتئ یازئلمازسا باعضئ اینسانلار، آللاهئن کافیرلرە تؤوبە قاپئسئنئ قاپاتتئغئنئ وە اؤزگۆرجە قارار آلمالارئنئ أنگللـەدیگینی ساناجاقلاردئر. (نیسا؛ 18) اۇیسا تؤوبە أدیلدیگی یاعنی یانلئشتان دؤنۆلدۆگۆ تاقدیردە (باقارا؛ 160) عاففەدیلمەیەجک بیر گۆناە یۇقتور. (زۆمر؛ 53) آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننلر؛ قالبلرینی، قولاقلارئنئ وە گؤزلرینی گرگی گیبی قوللانماز؛ گرچکلری گؤرمک، دویماق وە آنلاماق ایستەمزلر. سانکی آللاە اۇنلارئن قالبلرینی وە قولاقلارئنئ مۆهۆرلەمیش، گؤزلرینە دە پردە چکمیش گیبی داورانئرلار. آیرئجا آللاە، کافیرلری “أنعام” یاعنی قۇیون، کچی، سئغئر وە دوەیە بنزتمیشتیر. بونون سببی دە قالبلرینی، قولاقلارئنئ وە گؤزلرینی بیر اینسان گیبی قوللانمامالارئدئر. (آعراف؛ 179) وە (فورقان؛ 44-43) آیرئجا باقئنئز: (نیسا؛ 155)، (مائیدە؛ 13)، (أنعام؛ 46)، (آعراف؛ 101-100)، (تەوبە؛ 87 وە 93)، (یونوس؛ 74)، (ناحل؛ 108-106)، (روم؛ 59-58)، (مۆمین؛ 35)، (جاثیە؛ 23)، (موحاممد؛ 16)، (صاف؛ 5)، (مۆنافیقون؛ 3) وە (موطاففافین؛ 14). [15] آیتتە گچن “الخِدَاع” کلیمەسینین آنلامئ؛ پلانلئ بیر شکیلدە یانئلتما وە آلداتمادئر. (مۆفردات) ینی بیر نبی بکلنتیسیندە اۇلان باعضئ یاهودیلرین نبیمیزە گؤستردیکلری طاوئر بونا اؤرنکتیر. (باقارا؛ 75-79 وە 90) حسابلارئنا اویمایان آیتلرە فارقلئ آنلاملار وریپ یانلئش یۇلا گیرن هرکس بو قاپساما گیرر. [16] (نیسا؛ 142). [17] بونلار کافیرلیک وە یالانجئلئقلارئنئن جزاسئنئ آحیرتتە دە چکرلر. (تەوبە؛ 101 وە 125) [18] “دۆزنی بۇزما” شکلیندە ترجۆمە أتتیگیمیز “ایفساد” فئطراتئ بۇزما غایرتیدیر. فئطرات ایسە طابیعاتتا وە اینسان وۆجودوندا گچرلی قانون وە قوراللار بۆتۆنۆدۆر. آللاهئن دۇغرو سایدئغئ “دین” دە فئطراتتئر. (روم؛ 30) [19] (باقارا؛ 204-206). [20] بونون اؤرنگی، قورئانا اینانمادئغئ حالدە مۆسلۆمان گؤرۆنەرک نبیمیزین آرقاسئندا ناماز قئلان یاهودی مۆنافئقلاردئر. قئبلەنین بەیتۆل-ماقدیستن کاعبەیە چەوریلمەسی اۇنلارئ چۇق راحاتسئز أتمیشتی. (باقارا؛ 142) [21] شەیطان، دۇغرو یۇلدان چئقمئش، باشقالارئنئ دا چئقارمایا چالئشان هر جین وە اینساندئر. (أنعام؛ 112) وە (ناس؛ 6-1) [22] آیتتەکی “مُستَهزِءُ” کلیمەسی، گیزلیجە دالغا گچمە آنلامئنداکی “هَزَءَ” کؤکۆندندیر. (مۆفردات) اۇنا یرینە گؤرە “ایدارە أتمە، گؤز یومما وەیا حافیفە آلما” شکلیندە آنلام وریلمەسی اویغون دۆشمکتەدیر. [23] بورادان ایعتیبارن دؤرت آیتتە، کافیرلرین وە مۆنافئقلارئن دورومو، بیر بنزتمە ایلە جانلاندئرئلمئشتئر. بو آیتە گؤرە اۇنلار باشلانغئچتا، بیر مشعالە ایلە یاعنی آللاهئن کیتابئ ایلە آیدئنلانماق وە دۇغرو یۇلدا یۆرۆمک ایستەرلر. آما اؤنلری آیدئنلانئپ اۇ یۇلا گیردیکتن سۇنرا باعضئ شەیلر حسابلارئنا گلمەدیگی ایچین کؤرلر گیبی داورانمایا باشلارلار. (مۆنافیقون؛ 3-2) مثەلا یاهودیلر، سۇن نبینین گتیرەجگی کیتابلا اؤنلرینین آچئلاجاغئنئ بکلییۇرلاردئ. کیتاب گلدی، آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو کسین اۇلاراق آنلادئلار. (أنعام؛ 21-19 وە 114) آما داحا سۇنرا چۇغونون داورانئشئ دگیشتی. (آلی عیمران؛ 115-113) بیر قئسمئ کافیر (باقارا؛ 92-89) بیر قئسمئ دا مۆنافئق اۇلدو. (باقارا؛ 75-91) [24] “صَوَاعِق”؛ صَاعِقَة کلیمەسینین چۇغولودور؛ “شیددتلی گۆرۆلتۆ” دەمکتیر. (مقاییس) آللاە گۆرۆلتۆیۆ باعضن تۇپلوملارئ جزالاندئرماق ایچین قوللانئر. (راعد؛ 13)، (باقارا؛ 55)، (نیسا؛ 153)، (فوصصیلت؛ 13 وە 17) وە (ذاریات؛ 44) آحیرتتە هرکس بؤیلە بیر گۆرۆلتۆ ایلە مزارئندان چئقاجاقتئر. (زۆمر؛ 68) وە (طور؛ 45) [25] باعضئ آیتلر، مۆنافئقلارئ شیددتلی بیر یاغمور گیبی أتکیلەر. باعضئ آیتلر دە، بیر شیمشک گیبی اؤنلرینی آیدئنلاتئر، باعضئلارئ ایسە اۇنلارئ، بیر یئلدئرئم گیبی قۇرقوتور. بو یۆزدن قولاقلارئنئ تئقار وە اۇ آیتلری دویماق ایستەمزلر. [26] مۆنافئقلار، حسابلارئنا اویان آیتلر آرار، بیرچۇق آیتی باغلامئندان قۇپارئپ مۆسلۆمانلارئ ساپتئرمایا چالئشئرلار. (آلی عیمران سورەسی؛ 7 وە 78-80) باعضئلارئ أن بۆیۆک آرزوسو، نبیمیزین سؤزلرینی؛ آیت سەویەسینە چئقارماقتئر.بونلار نبی وە رسول کلیمەلریندە آنلام قایماسئ یاپاراق موحاممدین (ع) نبی صئفاتئیلا سؤیلەدیگی سۇزلری وەیا اۇنون آدئ قوللانئلاراق اویدورولان ریوایتلری، رسول صئفاتئیلا تبلیغ أتتیگی آیتلر سەویەسینە چئقارمئش وە اۇنو، آللاهئن یانئندا ایکینجی یتکیلی سایمئشلاردئر. بونلارئ بیلن نبیمیز، کندی سؤزلرینین یازئلماسئنئ یاساقلامئشتئر. (مۆسلیم) أبوبکیر وە عؤمر دؤنمیندە یاساق سۆرمۆش آما داحا سۇنرا اؤنلری آچئلمئشتئر. (شورا؛ 53-52) وە (أنعام؛ 122-123)
[27] “شَاءَ” فیعیلی، “بیر شەی یاپماق” آنلامئنداکی “شَیءٌ = شەی” ماصدارئندان تۆرەمیشتیر. آللاهئن یاپماسئ؛ اۇ شەیی وار أتمەسی، اینسانئن یاپماسئ دا اۇ شەی ایچین گرکن چابایئ گؤسترمەسیدیر. (مۆفردات) آللاە، هر شەیی بیر اؤلچۆیە گؤرە وار أدر. (قامر؛ 49) وە (راعد؛ 8) ایمتیحانلا ایلگیلی شەیلری ایی وە کؤتۆ دییە ایکییە آیئرمئشتئر. (أنبیا؛ 35) آللاە، هرکسین دۇغرو یۇلدا اۇلماسئنئ ایستەر (نیسا؛ 26) آما سادەجە دۇغرو شەیلر یاپانئ دۇغرو یۇلدا سایار. (نور؛ 46) یاپتئغئنئن دۇغرو وەیا یانلئش اۇلدوغونو دا، کیشییە ایلهام أدر. اۇنون ایچین دۇغرو داورانانئن ایچی راحات، یانلئش داورانانئن ایچی دە سئقئنتئلئ اۇلور. (شمس؛ 10-7)بونا گؤرە “شَاءَ” فیعیلینین اؤزنەسی آللاە اۇلورسا؛ “گرکنی یاپتئ وەیا یاراتتئ”، اینسان اۇلورسا؛ “گرکنی یاپتئ” آنلامئندا اۇلور. آللاە اینسانلارا، ترجیحلرینە گؤرە داورانما حۆرریەتی ورمەسەیدی هیچ کیمسە یانلئش بیر شەی یاپاماز وە ایمتیحان دییە بیر شەی دە اۇلمازدئ. (ناحل؛ 93) یانلئش قادر آنلایئشئنئ ایمانئن بیر أساسئ گیبی ایسلاما یرلشتیرمک ایستەینلر، بۆیۆک بیر چارپئتما یاپاراق “شَاءَ” فیعیلینە ایرادە یاعنی “ایستەمە وە دیلەمە” آنلامئ ورمیش؛ بونو، تفسیرلرە حاتتا سؤزلۆکلرە بیلە یرلشتیرەرک بیرچۇق آیتین مئالینی بۇزموشلاردئر.
[28] گؤزلرینی وە قولاقلارئنئ دۇغرولارا قاپاتتئقلارئ ایچین بو جزا، سوچلارئنا دنک اۇلور. آما آللاە، ایشلنن سوچون جزاسئنئ همن ورمز، داحا سۇنرایا بئراقئر. (ناحل سورەسی؛ 61) [29] آیتتەکی “قَدِیر” کلیمەسی، “اؤلچۆ قۇیان” آنلامئندادئر. آما بو کلیمەیە “گۆجۆ یتن” آنلامئ وریلیر. اؤلچۆیۆ أن گۆچلۆ اۇلان قۇیار، آما آیتە “گۆجۆ یتن” آنلامئ وریلینجە، کلیمەنین “اؤلچۆ” ایلە ایلیشکیسی کسیلمیش اۇلور.
