- بو أمری دویدوقتان سۇنرا، کیم اۇنو[235] (بلیرلنمیش پایلارئ) دگیشتیریرسە، گۆناهئ دگیشتیرنین بۇینونادئر. دینلەین وە بیلن آللاەتئر.
- میراثئ پایلاشتئرما گؤرەوینی یاپان کیشی،[236] بیر طارافا مەیلەتمکتن وەیا گۆناها گیرمکتن قۇرقار دا میراثچئلارئ اوزلاشتئرئرسا،[237] گۆناها گیرمیش اۇلماز. آللاە، چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇل اۇلاندئر.
- أی اینانئپ گۆوننلر! اۇروچ، سیزدن اؤنجەکیلرە فارض قئلئندئغئ شکلییلە سیزە دە فارض قئلئندئ کی یانلئشلاردان ساقئنابیلەسینیز.
- (اۇروجو) سایئلئ گۆنلردە (توتون). سیزدن کیم حاستا وەیا یۇلجولوق حالیندە اۇلورسا، توتمادئغئ گۆنلر سایئسئنجا دیگر گۆنلردە توتسون. اۇروجا گۆجۆ یتنلرین بیر میسکینی دۇیوراجاق قادار فیدیە[238] (فیطرە) ورمە گؤرەوی واردئر. کیم بیر اییلیگی فاضلاسئیلا یاپارسا اۇنون ایچین داحا ایی اۇلور. بیلسنیز (حاستا وەیا یۇلجو ایکن دە) اۇروچ توتمانئز سیزین ایچین داحا اییدیر.[239]
- (سایئلئ گۆنلر)[240] اینسانلئغا رهبر اۇلان[241] وە رهبرین آچئقلایئجئ آیتلریندن اۇلوشان قورئانئن،[242] اۇ فورقانئن[243] ایندیریلدیگی راماضان آیئدئر. سیزدن کیم اۇ آیئ یاشارسا، اۇنو اۇروچلو گچیرسین. کیم دە حاستا یاحود یۇلجولوق حالیندە اۇلورسا، اۇ گۆنلرین سایئسئ قادار دیگر گۆنلردە اۇروچ توتسون.[244] آللاە سیزین ایچین قۇلایلئق ایستەر، زۇرلوق ایستەمز. بونلار، سایئیئ تاماملامانئز، (اۇروجون بیتتیگی گۆن) سیزی دۇغرویا یؤنلتمەسینە قارشئلئق آللاهئ تکبیرلرلە آناسئنئز (بایرام نامازئنئ قئلاسئنئز)؛[245] وە اۇنا قارشئ گؤرەوینیزی یرینە گتیرمەنیز ایچیندیر.
- قوللارئم بنی سانا سۇرارلارسا، بن اۇنلارا یاقئنئم. بانا دوعا أدنین دوعاسئنا قارشئلئق وریریم.[246] اۇنلار دا بنیم چاغرئما جواب ورسینلر وە بانا گۆونسینلر کی اۇلغونلاشابیلسینلر.
- اۇروچ گجەلریندە قادئنلارئنئزا یاقلاشمانئز سیزە حلال قئلئندئ.[247] اۇنلار سیزین ایچین بیر ألبیسە، سیز دە اۇنلار ایچین بیر ألبیسەسینیز. آللاە کندینیزە ایحانت أتتیگینیزی بیلدی دە یۆزۆنۆزە باقتئ وە سیزی عاففەتتی. آرتئق اۇنلارلا بیرلشەبیلیرسینیز.[248] آللاهئن سیزین ایچین یازاجاغئنئ (چۇجوق صاحیبی اۇلمایئ) ایستەیین.[249] فجیردن[250] (دۇغو اوفقو بۇیونجا اۇلوشان یارئلمادان) دۇلایئ؛ آق چیزگی قارا چیزگیدن سیزە گؤرە نت اۇلاراق آیرئلئنجایا قادار یەیین، ایچین؛ سۇنرا اۇروجو گجەیە[251] قادار تاماملایئن. مسجیدلردە ایعتیکاف[252] حالیندە ایکن قادئنلارئنئزلا بیرلشمەیین. بونلار آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردئر، بونلارا یاقلاشمایئن. آللاە آیتلرینی اینسانلارا بؤیلە آچئقلار کی کندیلرینی یانلئشلاردان قۇروسونلار.
- ماللارئنئزئ آرانئزدا باطئل[253] یۇللارلا یەمەیین. بیلە بیلە حاققانیەتتن اوزاقلاشئپ اینسانلارئن ماللارئندان بیر پارچا ییەبیلمەنیز اۇنو (رۆشوت اۇلاراق) یتکیلیلرە ورمەیین.[254]
- سانا هیلاللری[255] سۇرویۇرلار. دە کی: “اۇنلار اینسانلار وە حاج ایچین واقیت اؤلچۆلریدیر. أردملیلیک، أولری آرقالارئندان دۇلاشمانئز دگیلدیر. أردملی اۇلان، یانلئشلاردان ساقئنان کیشیدیر. أولرە قاپئلارئندان گیرین.[256] آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن کی اومدوغونوزا قاووشاسئنئز.
- سیزە ساواش آچانلارلا آللاە یۇلوندا ساواشئن وە حاقسئز یرە سالدئرئ یاپمایئن.[257] آللاە، حاقسئز یرە سالدئرئ یاپانلارئ سەومز.
- اۇنلارئ تثبیت أتتیگینیز یردە اؤلدۆرۆن. سیزی چئقاردئقلارئ یردن سیز دە اۇنلارئ چئقارئن.[258] بو فیتنە (ساواش آتشی)[259] آدام اؤلدۆرمکتن داحا آغئر بیر سوچتور. اۇنلار سیزینلە مسجیدی حارام[260] یانئندا ساواشمادئقچا، اۇنلارلا اۇرادا ساواشمایئن. أگر ساواشئرلارسا، اۇنلارئ اؤلدۆرۆن. اۇ کافیرلرین (آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننلرین) جزاسئ ایشتە بؤیلەدیر.
- ساواشئ بئراقئرلارسا (اۇنلارا ایلیشمەیین).[261] شۆبهەسیز آللاە، چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇل اۇلاندئر.
- سیزینلە ساواشانلارلا ساواشئن کی فیتنە (ساواش آتشی)[262] یۇق اۇلسون وە آللاهئن دینی (قۇیدوغو دۆزن) حاکیم اۇلسون.[263] ساواشمایئ بئراقئرلارسا، یانلئش یاپانلاردان[264] باشقاسئنا دۆشمانلئق یاپئلماز.
- حارام[265] آیئنا سایغئ، حارام آیئنا سایغئ دویانلار ایچیندیر؛ یاساقلارا اویما قارشئلئقلئ اۇلور.[266] سیزە کیم سالدئرئرسا، اۇ سالدئرئیا دنک بیر سالدئرئ یاپئن. آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن. بیلین کی آللاە، مۆتتاقیلرلە (یانلئشلاردان ساقئنانلارلا) برابردیر.
- آللاە یۇلوندا حارجاما یاپئن، کندی أللرینیزلە کندینیزی تهلیکەیە آتمایئن.[267] گۆزل داورانئن. آللاە گۆزل داورانانلارئ سەور.
- حاججئ وە عومرەیی آللاە ایچین تاماملایئن.[268] أگر أنگللنەجک اۇلورسانئز، قۇلایئنئزدا اۇلان بیر هدی کسین. هدیین ماحیللی[269] (کسمە زامانئ) گلینجەیە قادار دا باشلارئنئزئ تئراش أتمەیین. ایچینیزدن بیری حاستا اۇلور وەیا باشئندا بیر راحاتسئزلئق بولونور دا تئراش اۇلورسا، فیدیە اۇلاراق یا اۇروچ یا صاداقا یا دا قوربان کسمەسی گرکیر. گۆون ایچیندە اۇلورسانئز، حاججا قادار عومرەدن یارارلانان کیشی، قۇلایئندا اۇلان بیر هدی کسر. بولامایان، اۆچ گۆن حاجدا، یدی گۆن دە گری دؤندۆگۆندە اۇروچ توتار. تۇپلامئ اۇن گۆن أدر. بو، عائیلەسی مسجیدی حارام جیوارئندا اۇتورمایانلار ایچیندیر. آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن. بیلین کی آللاە، سوچلا جزا آراسئندا سئقئ باغ قورار.[270]
- حاج بیلینن آیلاردادئر.[271] کیم اۇ آیلاردا حاججا باشلارسا (ایحراما گیررسە)، حاج عیبادتی أثناسئندا جینسل ایلیشکیدە بولوناماز، حاج یاساقلارئنئ چیگنەیەمز[272] وە قاوغا أدەمز. اییلیک اۇلاراق نە یاپارسانئز، آللاە اۇنو بیلیر. یانئنئزا آزئغئنئزئ آلئن. أن ایی آزئق کندینیزی قۇرویاجاق قادار اۇلاندئر. أی عاقلئ سلیم صاحیبی اۇلانلار،[273] بانا قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن!
- (حاج آیلارئندا) راببینیزدن /صاحیبینیزدن بیر ایکرامئن (بیر تیجارتین) پشیندە اۇلمانئزئن سیزە بیر گۆناهئ اۇلماز.[274] عارافاتتان سل گیبی آقتئغئنئز زامان مشعاری حارام یانئندا (مۆزدلیفەدە) آللاهئ آنئن (ناماز قئلئن).[275] اۇ سیزە ناسئل گؤستردییسە، اؤیلە آنئن (نامازئ اۇرادا قئلئن). دۇغروسو، بوندان اؤنجە یانلئش یۇلدایدئنئز.[276]
- سۇنرا اینسانلارئن سل گیبی آقتئقلارئ یردن آقئن. آللاەتان باغئشلانما ایستەیین. شۆبهەسیز آللاە، چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇلدور.
- حاجدا یاپمانئز گرکن عیبادتلری[277] یرینە گتیریرکن[278] آللاهئ، بابالارئنئزدان اؤگرندیگینیز گیبی،[279] حاتتا داحا گۆچلۆ دوعالارلا آنئن. اینسانلاردان کیمی دەر کی: “راببیمیز! بیزە نە ورەجکسن، بو دۆنیادا ور!” اۇنون آحیرتلە ایلگیلی بیر قازانئمئ اۇلماز.
———————————————————————-
[235] “الوصیة” کلیمەسی ماصدار اۇلدوغو ایچین اۇنو گؤسترن ضامیرین مۆئننث وەیا مۆذککر اۇلماسئ آنلامئ دگیشتیرمز. [236] “میراثئ پایلاشتئران” دییە ترجۆمە أتتیگیمیز “موص” کلیمەسی، سؤزلۆکلردە “موصل” ماددەسی آلتئندا آچئقلانماقتادئر. “موصل” کلیمەسینین آنلامئ؛ “بیر شەیی دیگرینە اولاشتئراندئر”. (مقاییس) [237] میراث پایلاشئمئندا، ماللارئن دگرینی بلیرلەمک زۇردور. بو دورومدا یاپئلابیلەجک أن ایی ایش، طارافلارئ اوزلاشتئرئپ آرالارئندا کین وە دۆشمانلئغئن چئقماسئنئ أنگللـەمکتیر. [238] “فیدیە”؛ کیشینین سئقئنتئدان قۇرونماق ایچین اؤدەدیگی بدلدیر. (مۆفردات) بو آیت، راماضان اۇروجونو واقتیندە توتانا دا، حاستا وەیا یۇلجو اۇلدوغو ایچین راماضاندا توتمایئپ اۇنو داحا سۇنرا قاضا أدنە دە “فیدیە یاعنی فیطرە ورمە” سۇروملولوغو یۆکلەمیشتیر.
عابدوللاە بین عؤمر شؤیلە دەمیشتیر: “آللاهئن ألچیسی، فئطئر وەیا راماضان صاداقاسئنئ أرکگە، قادئنا، حۆرە وە أسیرە؛ حورمادان بیر صاع وەیا آرپادان بیر صاع اۇلاراق فارض قئلدئ. اینسانلار بونو یارئم صاع بوغدایلا دنکلشتیردی.” (بوحاری)
رسولوللاە، قورئانئن آچئق آیتینی وەیا آیتلردن چئقاردئغئ “حیکمتی” تبلیغ ایلە گؤرەولی اۇلدوغو ایچین فیطرەیی فارض قئلان موحاممد (ع) دگیل، بو آیتتیر.
[239] کیمسەیە گۆجۆنۆن اۆستۆندە بیر یۆک یۆکلەمەیەجگینی بیلدیرن (باقارا؛ 286) آللاە، بیزە شو دوعایئ تاوصیە أتمیشتیر: “راببیمیز! طاقات گتیرەمەدیگیمیز یۆکۆ بیزە یۆکلەمە!”“طاقات = الطاقة” کلیمەسی، کیشینین گۆجۆ داحیلیندە اۇلان شەی ایچین قوللانئلدئغئندان (لسان العرب) آیت: “راببیمیز! زۇرلاناجاغئمئز یۆکۆ بیزە یۆکلەمە!” آنلامئندادئر.
ذاتن آللاە، بو دیندە بیزە بیر زۇرلوق یۆکلەمز. (حاج؛ 78) بو یۆزدن حاستا وە یۇلجولارا اۇروچ توتماما روحصاتئ وریلمیش، گرکچەسی دە شؤیلە آچئقلانمئشتئر: “آللاە سیزین ایچین قۇلایلئق ایستەر، زۇرلوق ایستەمز.” بو آیتتە؛ حاستا وە یۇلجولار ایچین؛ “بیلسنیز اۇروچ توتمانئز سیزین ایچین داحا اییدیر.” دەنمەسی بونداندئر. بونا گؤرە، راماضاندا اۇروچ توتمایا گۆجۆ یتمەینلرین، “اۇروچلارئنئ قاضا أتمەلری گرکمەدیگی گیبی فیدیە ورمەلری دە گرکمز”. اۇنلارا فیدیە گؤرەوی یۆکلەینلر، بو آیتتەکی؛ “اۇروجا گۆجۆ یتنلر” ایفادەسینی “اۇروجا گۆجۆ یتمەینلر” شکلیندە اۇلومسوزا چەویرمیشلر وە قورئانئن قۇیدوغو سیستمە آیقئرئ بیر یۇلا گیرمیشلردیر.
[240] بورادا “سایئلئ گۆنلری” گؤسترن گیزلی مۆبتدا واردئر: “هی شهر رمضان” تاقدیریندەدیر. [241] “آیتلر”؛ آنا حۆکۆملری گؤسترن “موحکم” وە اۇنلارئ آچئقلایان “مۆتشابیە” آیتلر دییە ایکییە آیرئلئرلار. [242] “قورئان”؛ “آیتلر کۆمەسی” دەمکتیر. راماضان ایچین “قورئانئن ایندیریلدیگی آی” ایفادەسینین قوللانئلماسئ، ایلک اینن آیتلرین “بیر آیتلر کۆمەسی” حالیندە اۇلدوغونو گؤستریر. عالاق سورەسینین ایلک آیتلری بو آیدا اینمیشتیر.“قورئان” کلیمەسی؛ “تۇپلاماق، بیر آرایا گتیرمک” آنلامئنا گلن “ق-ر-أ” کؤکۆندن ماصداردئر. “اۇقوماق” آنلامئنا گلن “القِرَاءَة = قئرائات” دە بو آنلامدادئر. اۇقوماق؛ حارفلرین وە کلیمەلرین بیر آرایا گتیریلمەسی ایلە اۇلوشور. “ق-ر-أ” فیعیلینین ایفادە أتتیگی “تۇپلاماق” آنلامئ بیر “دۆزن وە اؤلچۆتۆ” ایچریر. صاباح نامازئنئن واقتینی گؤسترن “فجر ائشئقلارئنئن تۇپلانما آنئ” دا؛ “قورئان” کلیمەسی ایلە ایفادە أدیلمکتەدیر. (ایسرا؛ 78) کلیمە پک چۇق آیتتە، بیربیرییلە ایرتیباطلئ آیتلرین اۇلوشتوردوغو “کۆمە” آنلامئندا قوللانئلئر.
بو باغلامدا؛ “آنلاما وە دتایلارا اولاشما ماقصادلئ اۇقوما” ایچین کیتابئن “قورئان /آنلام کۆمەلری” شکلیندە دۆزنلندیگینە دیققات چکیلیر. (ایسرا؛ 106) بو سببلە موحاممدین (ع) شاحصئندا تۆم مۆمینلرە حۆکۆم چئقارما قۇنوسوندا عاجلەجی داورانمامالارئ أمرەدیلمیشتیر. (طاها؛ 114-113) آنلام کۆمەلرینین تثبیتیندە عاراب دیلی بلیرلەیجیدیر. (یوسوف؛ 2-1) وە (فوصصیلت؛ 3) بو کۆمەلر کیتابئن ایچریسیندە داغئنئق حالدە بولونابیلیرلر. یۆجە آللاە بونلار آراسئندا “موحکم-مۆتشابیە” ایلیشکیسی اۇلوشتوراراق ایلگیلی قۇنودا بیر آرایا گتیریلەبیلمەلرینی ساغلامئشتئر. (آلی عیمران؛ 7) وە (زۆمر؛ 23)
قادیر سورەسینین ایلک آیتیندە، قورئانئن “قادیر گجەسیندە” ایندیریلدیگی بیلدیریلمکتەدیر. سورەنین ایلک آیتیندە گچن “أَنزَلنَاەُ” ایفادەسیندەکی “ەُ” ضامیرینی قورئانئن تامامئنا حاملەتمک گرچگە اویغون دۆشمز. چۆنکی بیلینمکتەدیر کی، قورئانئن ایندیریلمەسی ییرمی یئلئ آشقئن بیر زاماندا تاماملانمئشتئر. عاینئ شکیلدە دوحان سورەسینین ایلک آیتلریندە دە کیتابئن مۆبارک گجەدە ایندیریلدیگی بیلدیریلمکتەدیر. اۇ حالدە قادیر سورەسینین ایلک آیتیندەکی ضامیر؛ قورئانئن بیر قئسمئنا، یایغئن اۇلاراق قابول أدیلدیگی شکلییلە عالاق سورەسینین ایلک آیتلرینە حاملەدیلملیدیر.
باقارا سورەسینین 185-نجی آیتیندە، راماضان آیئندا ایندیریلدیگی بیلدیریلن قورئان ایلە دە بو آیتلر قاصدەدیلمکتەدیر. بو یؤنۆیلە کلیمە قورئاندا گچن “کیتاب” کلیمەسی گیبی هم پارچانئن هم دە بۆتۆنۆن ایسمی اۇلاراق قوللانئلمئشتئر. (رازی) قورئان کلیمەسینین؛ “آیت کۆمەسی” آنلامئندا صاحابە طارافئندان دا قوللانئلدئغئ قایئدلاردا مەوجودتور:
عابدوللاە بین عؤمردن: “اینسانلار قوبا مسجیدیندە صاباح نامازئ قئلارلارکن بیریسی گلدی وە: ‘گجە نبییە (ع) کاعبەیە یؤنلمەسینی أمرەدن بیر قورئان ایندیریلدی؛ سیز دە کاعبەیە یؤنلین!’ دەدی. اۇنلار دا کاعبەیە یؤنلدیلر. (بوحاری)
[243] بوراداکی “فورقان” کلیمەسی؛ فورقان سورەسینین 1-نجی آیتیندن دۇلایئ “والفرقان” شکلیندە “نائیبی فاعیل یاعنی سؤزدە اؤزنە” سایئلاراق آنلام وریلمیشتیر. فورقان ایلە ایلگیلی اۇلاراق 53-نجۆ آیتین دیپنۇتونا باق. [244] اۇروچ توتماما روحصاتئ، سادەجە حاستا وە یۇلجولار ایچیندیر. بو ایکیسی دئشئندا اۇروچ توتمایان وەیا توتتوغو اۇروجو سببسیز بۇزانلارئن قاضا وەیا کففارت اۇروجو توتمالارئ گرکمز. بو کیشیلرین یاپاجاغئ تک شەی، تؤوبە أدیپ بیر داحا بو یانلئشا دؤنمەمکتیر. نبیمیزین دە شؤیلە دەدیگی ریوایت أدیلمیشتیر: “کیم راماضان گۆنۆ بیر عؤذرۆ وە حاستالئغئ اۇلمادان یەییپ ایچرسە بۆتۆن زامانلارئنئ اۇروچلو گچیرسە بیلە اۇ گۆنۆن أکسیگینی قاپاتاماز. (بوحاری) [245] “تکبیر”؛ آللاهئن یۆجەلیگینی دیلە گتیرمک یاعنی “اللە اکبر” دیەرک اۇنو ذیکرەتمکتیر. اۇروچلا ایلگیلی حۆکۆملر ذیکرەدیلدیکتن سۇنرا مۆسلۆمانلارا تکبیر گتیرمە أمری وریلدیگی ایچین بو أمیر، بایرام نامازئنئ گؤسترمکتەدیر. چۆنکی آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور: “بنیم ذیکریم ایچین نامازئ دۆزگۆن وە سۆرکلی قئل!” (طاها؛ 14)گۆنشین دۇغماسئندان سۇنرا ناماز قئلمانئن جائیز اۇلدوغو، ایلک واقیت قوشلوق واقتی اۇلدوغو ایچین بایرام نامازئ بو واقیتتە قئلئنئر. نبیمیز، راماضانوە قوربان بایراملارئندا، أشلرینی وە قئزلارئنئ ناماز قئلئنان یرە چئقارئر، بۆتۆن قادئنلارئن گلمەلرینی دە أمرەدردی. (بوحاری) بورادا “ناماز قئلئن!” دگیل، “تکبیر گتیرەسینیز!” دەنیلدیگی ایچین بو أمیر نامازئن ایچیندەکی تکبیرلرە دە ایشارت أتمکتەدیر. بایرام نامازلارئنئ دیگر نامازلاردان آیئران بو تکبیرلردیر. (حاج؛ 37)
[246] (مۆمین؛ 60). [247] باقارا سورەسینین 183-نجۆ آیتتە، اۇروجو اؤنجەکی اۆممتلر گیبی توتمامئز أمرەدیلمیشتی. بو آیتتە ایسە؛ “سیزین ایچین حلال قئلئندئ”، “آللاە کندینیزە ایحانت أتتیگینیزی بیلدی دە یۆزۆنۆزە باقتئ وە سیزی عاففەتتی” وە “آرتئق اۇنلارلا بیرلشەبیلیرسینیز” ایفادەلرییلە بیرتاقئم حۆکۆملردە دگیشیکلیک یاپئلدئغئ گؤرۆلمکتەدیر. بو دوروم، قورئان آیتلری آراسئنداکی “نسحە” أن گۆزل اؤرنکلردندیر. [248] بورادا بیرلشمە ایلە ایلگیلی أمرین قادئنا دگیل دە أرکگە وریلمەسی بو قۇنودا اۇنو ایستکلی قئلما گؤرەوینین أرککتە اۇلدوغونو گؤستریر. باق. (باقارا؛ 223) دیپنۇتو. [249] (باقارا؛ 223-222)، (شورا؛ 50-49) وە “ایلتیفات” ایچین باق. (باقارا؛ 49) دیپنۇتو. [250] “فجر”؛ “گنیشچە یارئلما” آنلامئندادئر. (مۆفردات) یارئلما؛ دۇغو اوفقونون اۆست طارافئندا حافیف بیر آیدئنلئقلا باشلار. آیدئنلئغئن باشلادئغئ، سؤنۆک یئلدئزلارئن قایبۇلماسئیلا آنلاشئلئر. بو واقیتتە طابیعات اویانئر، وۆجود ائسئمئز آرتار، سحر وە ساحور واقتی گیرر. بونا “آسترۇنۇمیک تان” دا دەنیر. ساحور یەمگی بو واقیتتە یەنیر. قارانلئغا قارئشان قئزئل وە بەیاض ائشئقلار آرتتئقچا، اۆستتن آشاغئیا دۇغرو بۆیۆک بیر قوببە گؤرۆنتۆسۆ اۇلوشتوران ائشئقلار، اوفقو بۇیدان بۇیا سارار. گۆنش اوفقا 10- درەجە یاقلاشتئغئندا اوفوق چیزگیسی نت اۇلاراق گؤزۆکمەیە باشلار.دنیزجیلر یۇللارئنئ داحا چۇق بو ساعاتتە بلیرلەدیکلری ایچین اۇنا “راصاد تانئ” دەرلر. آیدئنلئغئن یایئلدئغئنئ گؤرنلر صاباح نامازئ واقتینین گیردیگینی ساندئقلارئ ایچین بو واقتە “فجری کاذیب = یالانجئ فجیر” دە دەنیر. سۇنرا ائشئقلار آیرئشمایا باشلار وە آلتتا سیاە قوشاق، اۇرتادا قئزئل قوشاق، اۆستتە دە بەیاض قوشاق اۇلوشور. قئزئل قوشاق هر یردە گؤرۆلەمەیەجگی ایچین، باقارا سورەسینین 187-نجی آیتیندە سادەجە سیاە وە بەیاض چیزگیلردن باحثەدیلمیشتیر. بونلار، بو قوشاقلارئ آیئران وە چئپلاق گؤزلە نت اۇلاراق گؤزۆکن ایکی اینجە چیزگیدیر. بو چیزگیلرین چئپلاق گؤزلە گؤرۆلمەسی ایلە بیرلیکتە “فجری صادئق = گرچک فجیر” وە ایمساک واقتی باشلار. بو سئرادا گۆنشین اوفقا یاقئنلئغئ 9- درەجەنین آلتئنا اینمیش اۇلور.
[251] “گجەیە قادار” یرینە “گۆنش باتئنجایا قادار” دەنسەیدی، قوطوب بؤلگەسیندە گۆنشسیز گۆندۆزلرین وەیا بەیاض گجەلرین اۇلدوغو گۆنلردە اۇروچ توتماق ایمکانسئز حالە گلیردی. [252] “ایعتیکاف”؛ بیر یردە عیبادت نیەتییلە دورماقتئر. نبیمیز راماضانئن سۇن اۇن گۆنۆنۆ ایعتیکافلا گچیریردی. [253] آللاهئن حارام سایدئغئ فائیض، حئرسئزلئق، رۆشوت، آلداتما گیبی یانلئش یۇللار. [254] آیت رۆشوتی یاساقلاماقتادئر. رۆشوت؛ باشقاسئنئن مالئنئ بیلە بیلە حاقسئز یرە یەمک ایچین یتکیلیلرە مال ورمکتیر. کیشی، کندی مشروع حاققئنئ آلماق ایچین یتکیلیلرە مال ورمک زۇروندا قالئرسا ورنە دگیل، آلانا حارام اۇلور. [255] ینی آی، گۆنشتن سۇنرا باتان هیلال ایلە باشلار. “گۆنش ایلە آی، بیر حسابا گؤرەدیر.” (راحمان؛ 5) نبیمیزین یانئندا بو حسابئ یاپاجاق کیمسە اۇلمادئغئ ایچین شؤیلە دەمیشتی: “بیز اۆممی بیر تۇپلوموز؛ یازئ یازماز، حساب یاپمایئز. هیلالی گؤرۆنجە اۇروچ توتون، تکرار گؤرۆنجە اۇروجو بئراقئن. هاوا بولوتلویسا آیئ اۇتوزا تاماملایئن!” (مۆسلیم) [256] نبیمیزە هیلال حسابلارئ سۇرولموش اۇلمالئدئر. رسولوللاهئ (ع) زۇر دوروما سۇقماق ایچین اۇنا اوزمانئ اۇلمادئغئ بیر سۇرویو سۇرماق، أوی آرقادان دۇلاشماق گیبی کؤتۆ نیەتلی بیر ایش اۇلور. [257] بیزیملە ساواشمایانلارلا ایی ایلیشکیلر ایچیندە اۇلماق گرکیر. (مۆمتاحینە؛ 9-8) مۆسلۆمانلارئن ساواش ایعلان أدەبیلەجکلری دوروملار شونلاردئر: کندیلری ایلە دین سببییلە ساواشئلماسئ وە یورتلارئندان چئقارئلمالارئ وەیا بونا دستک وریلمەسی، (مۆمتاحینە؛ 9-8) وە (باقارا؛ 190) أزیلن تۇپلوملارئن چاغرئسئ، (نیسا؛ 75) بارئش آنلاشماسئ یاپئلمئش بیر تۇپلومون آندلاشمایئ بۇزاجاقلارئندان دلیلە دایالئ اۇلاراق أندیشە أدیلمەسی (أنفال؛ 58) وە بارئش آنلاشماسئنئن بۇزولماسئ. (تەوبە؛ 13) [258] نبیمیز مککەیی فتحەتمەدن اؤنجە حودەیبیەدە مککەلی مۆشریکلرلە بیر آندلاشما یاپمئشتئ. اۇنلاردان آندلاشمایا صادئق قالانلار اۇلدوغو گیبی بۇزانلار دا واردئ. (تەوبە؛ 7) نبیمیز، اۇنلارا قارشئ گؤستریلەجک طاورئن نە اۇلاجاغئنئ آچئقلایان تەوبە سورەسینین ایلک آیتلری اینینجەیە قادار کیمسەیە دۇقونمادئ. [259] “فیتنە” ایچین باق. (باقارا؛ 102) دیپنۇتو. [260] مسجیدی حارام، مککەدە کاعبەنین دە بولوندوغو گنیش آلانئن آدئدئر. بو آیتین (تەوبە؛ 4) آیت ایلە نسحەدیلدیگی ایددیعا أدیلیر، (قورطوبی) آما بو ایددیعا یانلئشتئر. چۆنکی اۇ آیتتە بیر ساواشتا دگیل، حودەیبیە آندلاشمانئن آیقئرئ داورانان مۆشریکلرە، مککەیی ترک أتمەلری ایچین تانئنان دؤرت آیلئق سۆرەنین دۇلماسئندان سۇنرا اویغولاناجاق جزادان سؤز أدیلیر. [261] (أنفال؛ 61-62). [262] “فیتنە” ایچین باق. (باقارا؛ 102) دیپنۇتو. [263] دیندە زۇرلاما اۇلامایاجاغئ ایچین (باقارا؛ 256) آللاهئن دینینین حاکیم اۇلماسئ، هرکسین مۆسلۆمان اۇلماسئ دگیل، (یونوس؛ 99) آللاهئن دۆزنینین حاکیم اۇلماسئدئر. (فتیح؛ 28) اۇ دا هرکسین حۆرریەت ایچیندە یاشایاجاغئ بیر اۇرتامئن اۇلوشماسئدئر. (کهف؛ 29-31) [264] ظالیم، یاپماماسئ گرکنی یاپاندئر. بونلار، ساواش بیتتیکتن سۇنرا دا چاتئشمایا دوام أدنلردیر. [265] حارام آیلار؛ ذیلقاعدە، ذیلحیججە، موحاررم وە رجب آیلارئدئر. [266] حارام آیدا ساواش یاساغئ، اۇ یاساغا سایغئ گؤسترنلرە اویغولانئر. (تەوبە؛ 36) [267] آللاە یۇلوندا حارجاما، اؤنجەلیکلە ساواشا حاضئرلئقلئ اۇلماقتئر. (أنفال؛ 60) موحتاجلارا وریلەجک دستک دە بو آیتین قاپسامئنا گیرر. [268] بو آیت ایندیگیندە حاج وە عومرە یاپانلارئن أکسیک بئراقتئقلارئ گؤرەو “ساعی” ایدی. بورادا أمرەدیلن، اۇ گؤرەوین موطلاقا یاپئلماسئدئر. باق. (باقارا؛ 158) دیپنۇتو. [269] “هدی”، حاجئلارئن حارم بؤلگەسیندە کستیگی قوربان بایرامئ قوربانئدئر. “محل” ؛کسیم واقتی وەیا کسیم یری دەمکتیر. “هدیین” کسیم یری حارم بؤلگەسی، کسیم واقتی دە قوربان بایرامئ گۆنلریدیر. (حاج؛ 28) حارم بؤلگەسینە گیرمک ایچین بیر أنگل چئقارسا، یانئندا قوربانئ اۇلانلار؛ اۇنلارئ حارم دئشئندا کسیلەبیلیرلر. نیتەکیم مککەیە گیرمەسی أنگللـەنن نبیمیز وە یانئندا قوربانئ اۇلان آصحابئ، کسمە زامانئ گلینجە قوربانئنئ حودەیبیەدە کسمیشلردیر. (فتیح؛ 25) بو دا گؤسترییۇر کی، بو آیتتەکی “ماحیل”؛ کسمە یری دگیل، “کسمە زامانئدئر”. [270] “چتین”، آیتتەکی “شدید” کلیمەسینین قارشئلئغئدئر. “شدید”؛ “گۆچلۆ باغلا باغلئ” آنلامئندادئر. آللاە، ورەجگی جزایئ، قولونون سوچونا باغلامئشتئر. (أنعام؛ 160) [271] “أشهر”؛ ‘آیلار’ آنلامئندا چۇغول بیر کلیمەدیر. عارابچادا چۇغول أن آز اۆچتۆر. حاج عیبادتینە “ایچیندە حاججئ بارئندئران” آنلامئنا گلن ذیلحیججە آیئنئن 9-نجو گۆنۆندە، عارافات واقفەسی ایلە باشلاندئغئ ایچین حاججا ذیلقاعدەنین باشئندان ذیلحیججەنین 9-نجو گۆنۆنە قادار نیەت أدیلەبیلیر. بو عیبادت بللی گۆنلردە (فی أیام معلومات) یاپئلئر. أسکیدن بری بیلینن اۇ گۆنلرین بیر قئسمئ، قوربانئن کسیلدیگی قوربان بایرامئ گۆنلریدیر. (حاج؛ 28)ذیلحیججەنین 9-نجو گۆنۆ عارافاتا چئقان حاجئلار، گجە مۆزدلیفە واقفەسینی یاپار وە مینایا دۇغرو سل گیبی آقارلار. (باقارا؛ 198) سۇنرا کاعبەیی طاواف أدرلر. (حاج؛ 29) ذیلحیججەنین 10-نجو گۆنۆندن 13-نجۆ گۆنۆنە قادار سۆرن گۆندە قوربان بایرامئ قوربان کسیلیر. شەیطان تاشلاما دا، قوربان بایرامئنئن سۇنونا قادار یاپئلاراق حاج عیبادتی تاماملانئر. (باقارا؛ 203) بو آیتلرە گؤرە حاج آیلارئ اۆچ آی اۇلسا دا حاج عیبادتینین یاپئلدئغئ گۆنلر؛ ذیلحیججەنین 9، 10، 11، 12 وە 13-نجۆ گۆنلریدیر. بو گۆنلر دئشئندا حاج عیبادتی یاپئلاماز.
[272] آیت متنیندەکی “فۆسوق”؛ شریعاتئن بلیرلەدیگی سئنئرلارئ آشماقتئر. (مۆفردات) حاج عیبادینی یاپان کیشینین سئنئرلارئ آشماسئ، یاپماسئ گرکنی یاپماماسئ وەیا یاپماماسئ گرکنی یاپماسئدئر. [273] “عاقلئسلیم صاحیبی اۇلانلار” آنلامئ وردیگیمیز ایفادە “اولۆل-ألبابدئر”. باق. (باقارا؛ 179) دیپنۇتو. [274] أسکیدن حاج آیلارئندا پانایئرلار قورولوردو. آیتە گؤرە حاجئلار، قازانچ آماجئیلا پانایئرلارا قاتئلابیلیر. [275] طاها سورەسینین 14-نجۆ آیتیندە؛ “بنی ذیکیر ایچین ناماز قئل!” أمری وریلدیگی ایچین اۇرایا واقتیندە یتیشنلرین آقشام وە یاتسئ نامازلارئنئ قئلمالارئ گرکیر. یتیشەمەینلر دە صاباح نامازئنئ بکلەرلر. ریوایتە گؤرە طای قابیلەسیندن عوروە بین مودارریس شؤیلە دەمیشتیر: رسولوللاها (ع) گلدیم. جمعدە (مۆزدلیفەدە) واقفە یریندەیدی. دەدیم کی: ‘أی آللاهئن ألچیسی! طای داغئندان گلدیم. بینگیم پریشان اۇلدو، کندیمی دە یۇردوم. واللاهی اۆزریندە بکلەمەدیگیم بیر قوم تپەسی اۇلمادئ، بن حاجئ اۇلابیلیر میییم؟’ رسولوللاە (ع) دەدی کی: ‘کیم بیزیملە بیرلیکتە شو نامازئ قئلار وە داحا اؤنجە گجە وەیا گۆندۆز عارافاتا گلمیش اۇلورسا حاججئنئ تاماملامئش، “تفەسینی” (حاج؛ 29) یرینە گتیرمیش اۇلور.’ (تیرمیذی) [276] جاهیلیە دؤنمیندە قورەیشلیلر وە چەورەلریندەکی باعضئ قابیلەلرە “حومس” دەنیردی. “حومس” دینلرینە باغلئ، قارشئ قۇنامایاجاق گۆچتە قاهرامان آنلامئنا گلیر. (العین) بونلار کندیلرینی “أهل اللە = آللاهئن یاقئنئ” گؤردۆکلریندن، حارم بؤلگەسی دئشئندا قالدئغئ ایچین حاج سئراسئندا عارافاتا چئقمازلاردئ. (طابری) [277] آیتتەکی مناسیک کلیمەسی، حاج سئراسئندا یاپئلان عیبادتلر، اۇ عیبادتلرین یاپئلدئقلارئ یر وە زامانلار آنلامئندادئر. ایبراهیم (ع)، نوح طوفانئندا یئقئلان کاعبەیی أسکی تمللری اۆزرینە ینیدن اینشا أدینجە: “(راببیمیز!) بیزە مناسیکیمیزی گؤستر!” (باقارا؛ 128-127) دییە دوعا أتمیش وە اۇ عیبادتلری اۇرالاردا یاپمئشتئ. اۇ یرلر عارافات، مۆزدلیفە، جمرات، صافا، مروە وە کاعبەدیر. بورالارا “ماقامئ ایبراهیم” دە دەنیر. (باقارا؛ 125) [278] “قضی” کلیمەسی؛ “بیر ایشی تام وە ساغلام یاپما وە هدفینە اولاشتئرما” آنلامئندادئر. (ماقاییس) [279] آیتین آچئلئمئ شؤیلەدیر: “آللاهئ بابالارئنئزدان اؤگرندیگینیز گیبی حاتتا داحا گۆچلۆ آنئن!”( كَذِكرُكُم آبَاءَكُم وَهُم يَذَّكَّرُونَ الله أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا ) گلەنکتە بو آیتە شؤیلە آنلام وریلیر: “حاج عیبادتینیزی بیتیردیگینیزدە، بابالارئنئزئ آندئغئنئز گیبی، حاتتا اۇندان داحا قووتلی بیر آنئشلا آللاهئ آنئن!”
حاج عیبادتی بیتتیکتن سۇنرا یاپئلاجاق بؤیلە بیر گؤرەو یۇقتور. آیرئجا آللاهئ آنما ایلە بابالارئ آنما آراسئندا بیر قئیاسلاما دا قابول أدیلەمز. مککەلیلرین بابالارئ ایبراهیم (ع) وە ایسماعیل (ع) وە اۇنلارئن اۇرادا یاپتئغئ دوعالارلا ایلگیلی آیتلر شونلاردئر: (باقارا؛ 125 وە 127-128).
