- کندیلرینە وردیگیمیز کیتابئ باغلانتئلارئیلا بیرلیکتە گرکتیگی گیبی اۇقویانلار[162] وار یا! اۇنلار بو کیتابا دا اینانئپ گۆونیرلر.[163] اۇنو گؤرمزلیکتە دیرننلر ایسە قایبەدەجکلردیر.
- أی ایسرائیل اۇغوللارئ! سیزە وردیگیم اۇنجا نیعمتی[164] وە سیزی چاغداشلارئنئزا اۆستۆن قئلدئغئمئ[165] حاطئرلایئن!
- اؤیلە بیر گۆن قۇنوسوندا یانلئش یاپماقتان ساقئنئن کی، اۇ گۆن کیمسە کیمسەنین باشئنا گلن بیر شەیی ساوامایاجاق، کیمسەدن فیدیە قابول أدیلمەیەجک، شفاعاتین[166] کیمسەیە فایداسئ اۇلمایاجاق وە هیچ کیمسەیە یاردئم أدیلمەیەجکتیر.[167]
- بیر زامانلار راببی /صاحیبی، ایبراهیمی بیرتاقئم یۆکۆملۆلۆکلرلە[168] یئپراتئجئ ایمتیحانلاردان گچیرمیش، اۇ دا اۇنلارئ تام اۇلاراق باشارمئشتئ. راببی /صاحیبی اۇنا: “بن سنی اینسانلارا اؤندر یاپاجاغئم!” دەدی. اۇ: “سۇیومدان دا اۇلسون!” دەیینجە: “(اۇلور، آما) یانلئش یاپانلار، سؤزۆمۆن قاپسامئنا گیرمز.” دەدی.
- اۇ بەیتی[169] اینسانلارئن تۇپلاناجاغئ وە گۆوندە اۇلاجاغئ بیر یر یاپتئق. سیز ماقامئ ایبراهیمی (ایبراهیمین عیبادت ایچین دوردوغو یرلری)،[170] عیبادت یری یاپئن! ایبراهیم ایلە ایسماعیلە گؤرەو وردیک: “بەیتیمی طاواف[171] أدنلر، ایعتیکافتا[172] بولونانلار، رۆکوع وە سجدە أدنلر (ناماز قئلانلار) ایچین ترتمیز توتون!” دەدیک.
- بیر گۆن ایبراهیم شؤیلە یالواردئ: “راببیم /صاحیبیم! بورایئ گۆونلی بیر بلدە یاپ! بورانئن حالقئندان، آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانانلارئ هر اۆرۆندن رئزئقلاندئر!” آللاە دا شؤیلە دەدی: “آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننی دە آز بیر سۆرە نیعمتلردن یارارلاندئرئر،[173] آما داحا سۇنرا اۇنو آتش عاذابئنا ماحکوم أدریم. نە کؤتۆ حالە گلمکتیر اۇ!”
- ایبراهیم ایلە ایسماعیل، کاعبەنین تمللرینی یۆکسلتتیگی سئرادا شؤیلە یالواردئلار: “راببیمیز، بو ایشیمیزی قابول أت، دائیما دینلەین وە بیلن سنسین!”
- راببیمیز! ایکیمیزی دە سانا تسلیم اۇلموش کیشیلر یاپ، سۇیوموزدان گلنلردن سانا تسلیم اۇلموش بیر تۇپلوم اۇلوشتور! بیزە حاج وە عومرە عیبادتلرینی یاپاجاغئمئز یرلری گؤستر[174] وە تؤوبەمیزی /دؤنۆشۆمۆزۆ قابول أت! تؤوبەلری /دؤنۆشلری قابول أدن وە ایکرامئ بۇل اۇلان سنسین!”
- “راببیمیز! اۇنلارا کندی ایچیندن بیر ألچی گؤرەولندیر[175] دە سنین آیتلرینی اۇنلارا، باغلانتئلارئیلا بیرلیکتە[176] اۇقوسون! کیتابئ وە حیکمتی[177] اؤگرتسین وە اۇنلارئ گلیشتیرسین! دائیما اۆستۆن اۇلان وە بۆتۆن قارارلارئ دۇغرو اۇلان سادەجە سنسین!”
- کندی دگرینی دۆشۆرن عاقئلسئزدان باشقا، کیم ایبراهیمین دینی یاشاما بیچیمینە[178] قایئدسئز قالابیلیر! بیز اۇنو دۆنیادا سچکین قئلدئق. اۇ، آحیرتتە دە اییلر آراسئندا اۇلاجاقتئر.
- راببی /صاحیبی اۇنا: “تسلیم اۇل!” دەمیش، اۇ دا: “وارلئقلارئن راببینە /صاحیبینە تسلیم اۇلدوم!” دەمیشتی.
- ایبراهیم بونو أولادلارئنا دا واصیەت أتتی. یاعقوب دا اؤیلە یاپتئ. شؤیلە دەدیلر: “أولادلارئم! آللاە سیزین ایچین بو دینی سچتی، ساقئن ها! آللاها تسلیم اۇلمادان اؤلمەیین!”
- یۇقسا سیز یاعقوب اؤلمک اۆزرە ایکن اۇرادا مئیدئنئز! اۇ سئرادا أولادلارئنا: “بنیم آرقامدان کیمە قوللوق أدەجکسینیز؟” دییە سۇردو. اۇنلار: “سنین ایلاهئنا؛ آتالارئن ایبراهیم، ایسماعیل وە ایسحاقئن ایلاهئنا، یاعنی تک ایلاها قوللوق أدەجگیز. بیز، اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز!” دەدیلر.
- اۇنلار گلیپ گچمیش بیر تۇپلومدور. اۇنلارئن قازاندئقلارئ اۇنلارا، سیزین قازاندئقلارئنئز سیزە! اۇنلارئن یاپتئقلارئ سیزە سۇرولمایاجاقتئر.
- (یاهودیلر:) “یاهودی اۇلون کی دۇغرو یۇلدا اۇلاسئنئز”؛ (حئریستیانلار دا:) “حئریستیان اۇلون کی دۇغرو یۇلدا اۇلاسئنئز!” دەرلر. دە کی: “حایئر، بیز دۇغرولوقتان شاشمایان[179] ایبراهیمین دینی یاشاما بیچیمینە اویارئز! اۇ، مۆشریکلردن اۇلمامئشتئر.[180]”
- سیز شؤیلە سؤیلەیین: “بیز آللاها اینانئپ گۆوندیک؛ بیزە ایندیریلنە، ایبراهیمە، ایسماعیلە، ایسحاقا، یاعقوبا[181] وە تۇرونلارئنا ایندیریلنە، موسایا وە عیسایا وریلمیش اۇلانا، راببی /صاحیبی طارافئندان بۆتۆن نبیلرە وریلنلرە[182] ایناندئق. اۇنلاردان بیرینی دیگریندن آیئرمایئز.[183] بیز سادەجە آللاها تسلیم اۇلموش کیمسەلریز.”
- أگر اۇنلار دا سیزین ایناندئغئنئز گیبی اینانئرلارسا، دۇغرو یۇلا گیرمیش اۇلورلار. آما یۆز چەویریرلرسە، کسینلیکلە فارقلئ طارافتادئرلار.[184] اۇنلارا قارشئ سانا آللاە یتەجکتیر. اۇ دائیما دینلەین وە هر شەیی بیلندیر.
- (اۇنلارا شؤیلە دەیین:) “آللاهئن بۇیاسئ ایلە بۇیانئن![185] کیمین بۇیاسئ آللاهئن بۇیاسئندان گۆزل اۇلابیلیر؟ بیز یالنئز اۇنا قوللوق أدریز.”
- دە کی: “بیزیملە آللاە حاققئندا مئ تارتئشئیۇرسونوز؟ اۇیسا اۇ، بیزیم راببیمیز /صاحیبیمیز اۇلدوغو گیبی سیزین دە رابینیزدیر /صاحیبینیزدیر. بیزیم یاپتئقلارئمئز بیزە، سیزین یاپتئقلارئنئز دا سیزە عائیدتیر. بیز اۇنا ایچتن باغلئ کیمسەلریز.”
- یۇقسا ایبراهیم، ایسماعیل، ایسحاق، یاعقوب وە تۇرونلارئنئن یاهودی وە حئریستیان اۇلدوقلارئنئ مئ سؤیلۆیۇرسونوز؟ دە کی: “سیز می ایی بیلیرسینیز، آللاە مئ؟” آللاهئن شاهیدلیک أتتیگی بیر شەیی[186] بیلە بیلە گیزلەیندن داحا بۆیۆک یانلئشئ کیم یاپابیلیر؟ آللاە، یاپتئغئنئز هیچبیر شەیە ایلگیسیز قالماز.
——————————————————————
[162] “تیلاوت”؛ بیردن چۇق شەیین، آرالارئندا کندی جینسلریندن اۇلمایان بیر شەی قارئشمایاجاق شکیلدە پش پشە سئرالانماسئدئر. (مۆفردات) گرکتیگی گیبی “تیلاوت” ایسە؛ “کیتابئ دۇغرو آنلاماق ایچین بیربیری ایلە باغلانتئلئ آیتلری بیرلیکتە اۇقوماقتئر.” هم قورئان هم دە اؤنجەکی کیتابلار ایچین “تیلاوت” کلیمەسینین قوللانئلماسئ، یالنئزجا قورئانئن دگیل، اؤنجەکی کیتابلارئن دا بو متۇدا گؤرە اۇقونماسئ گرکتیگینی گؤستریر. بو متۇدا گؤرە اۇقوما یاپان “أهلی کیتاب”، گلەجک سۇن کیتابا اینانما یۆکۆملۆلۆگۆنۆ کندی ألیندەکی کیتابتا بولور وە بو نەدنلە قورئانا ایمان أدر. [163] (مائیدە؛ 85-83)، (قاصاص؛ 52) وە (عانکبوت؛ 47). [164] (مائیدە؛ 20). [165] هر نبینین اۆممتی اۇنون یۇلوندا گیدرسە، یاشادئغئ دؤنمین أن اۆستۆن تۇپلومو اۇلور. آللاە تعالا، مۆسلۆمانلار ایچین شؤیلە دەمیشتیر: “أگر اینانئیۇرسانئز أن اۆستۆن سیزلرسینیز.” (آلی عیمران؛ 139) [166] “شفاعات” ایلە ایلگیلی اۇلاراق باق. (باقارا؛ 48) دیپنۇتو. [167] (باقارا؛ 48)، (معاریج؛ 14-11)، (عابسە؛ 37-33) وە (اینفیطار؛ 19). [168] قورئاندا گچن “کلیمە” وە “کلیمات” ایفادەلری؛ “تام جۆملەیی” (تەوبە؛ 74)، (کهف؛ 5) وە (مۆمینون؛ 100) وەیا “واحی” (أنعام؛ 150)، (آعراف؛ 158) وە (کهف؛ 27) گؤستریر. آللاهئن نبیلرە اولاشتئردئغئ سؤزلر، اۇنلارا یاپتئغئ واحی دئشئندا بیر شەی اۇلمادئغئ ایچین (شورا؛ 51) ایبراهیمی (ع) ایمتیحان أتتیگی کلیمەلر، اۇنا وردیگی بویروق وە یاساقلارئ ایچرن واحیلردیر. [169] عاراب دیلیندە “بەیت”؛ گجە قالئنابیلەجک یردیر. (مۆفردات) “اینسانلار ایچین قورولان ایلک بەیت، بککەدەدیر.” (آلی عیمران؛ 96) “بیر یۇلونو بولانلارئن اۇ بەیتتە حاج یاپماسئ، آللاهئن اینسانلار اۆزریندەکی حاققئدئر. (آلی عیمران؛ 97) “بککە”؛ أکین بیتمەین بیر وادیدیر. (ایبراهیم؛ 37) تەوراتتا اۇرایا “بککە وادیسی” دەنیر. (مزمورلار؛ 7-4) بککە دەنمەسی؛ بیربیرینی أزەجک شکیلدە اۇلوشان قالابالئقتان (التباک) دۇلایئدئر. (مۆفردات) “مککە”، آللاە طارافئندان گۆونلی حالە گتیریلمیش وە دۆنیانئن هر یریندن هر تۆرلۆ اۆرۆنۆن اینسانلارا اولاشتئرئلابیلەجگی اؤزللیکتە قئلئنمئشتئر. (باقارا؛ 125-126)
ایبراهیم (ع)، اۇغلو ایسماعیل ایلە بیرلیکتە کاعبەیی، أسکی تمللری اۆزرینە ینیدن بینا أتتیکتن سۇنرا آللاە اۇنا، حاج وە عومرە عیبادتلرینین یاپئلدئغئ یرلری گؤسترمیش (باقارا؛ 128، 158 وە 196) وە اۇ یرلرە “ماقامئ ایبراهیم” آدئنئ ورمیشتیر. (آلی عیمران؛ 97) حاج عیبادتی سئراسئندا بو قالابالئق عارافات، مۆزدلیفە، مینا، کاعبە، صافا وە مروەدە اۇلوشور. “بککە وادیسینی” ایچیندە بارئندئران شهرین آدئ “مککەدیر”. باتئ سئنئرئ 17 کیلۇمترە اوزاغئنداکی حودەیبیەیە قادار اوزانئر. (فتیح؛ 24) “مککە”؛ ایچین “مسجیدی حارام” ایفادەسی دە قوللانئلئر. (تەوبە؛ 7) “کاعبەیە” دە “بەیت” دەنیر. (باقارا؛ 127) وە (مائیدە؛ 2 وە 97)
[170] “ماقام” کلیمەسینە، یرینە گؤرە تکیل، یرینە گؤرە چۇغول آنلام وریلیر. ایبراهیم (ع): “(راببیمیز!) بیزە مناسیکیمیزی (حاج عیبادتینین یرلرینی) گؤستر،” (باقارا؛ 128) دییە دوعا أتمیش وە عیبادتی، گؤستریلن یرلردە یاپمئشتئ. اؤیلەیسە “ماقامئ ایبراهیم”؛ عارافات، مۆزدلیفە، جمرات، صافا، مروە وە کاعبەدیر. [171] “طاواف”؛ بیر شەیین چەورەسینی دۇلاشماقتئر. (مۆفردات) ایبراهیمین (ع) عیبادت یاپتئغئ یرلردە یاپئلان طاواف، کاعبە ایلە بیرلیکتە حاج وە عومرە عیبادتلری سئراسئندا دۇلاشئلماسئ گرکن بۆتۆن یرلری قاپسار. (باقارا؛ 158) [172] “ایعتیکاف”؛ عیبادت نیەتییلە بیر جامیعدە بیر سۆرە قالماقتئر. [173] بو آیت، مۆشریکلرین مککەدە قالابیلەجکلرینین دلیلیدیر. اۇرایا گیرمەسی یاساقلانان مۆشریکلر حاققئندا، باق. (تەوبە؛ 28) دیپنۇتو. [174] ایبراهیم (ع)؛ “بیزە گؤستر!” دەدیگی ایچین حاج وە عومرە عیبادتی یاپئلان یرلرین داحا اؤنجە بیلیندیگی آما قایبۇلدوغو آنلاشئلئر. قایبۇلما نوح طوفانئندا اۇلمالئدئر. (آلی عیمران؛ 96) [175] ایبراهیمین (ع) اۇغلو ایسماعیلین (ع) سۇیوندان گلن تک نبی؛ موحاممددیر (ع). [176] “تیلاوت” ایچین باق. (باقارا؛ 44) دیپنۇتو. [177] “حیکمت”؛ آللاهئن ایندیردیگی وە یاراتتئغئ آیتلردن دۇغرو بیلگییە اولاشما یؤنتمی وە اولاشئلان دۇغرو بیلگیدیر. آللاهئن کیتابئنداکی حیکمتە اولاشما یؤنتمی، اۇ کیتابئن ایچیندە آنلاتئلمئشتئر. (باقارا؛ 169)، (آلی عیمران؛ 7)، (هود؛ 2-1) وە (فوصصیلت؛ 3) [178] “میللت” کلیمەسی گنللیکلە؛ “دین” اۇلاراق ترجۆمە أدیلیر. اۇیسا قورئاندا “آللاهئن دینی” ایفادەسی بولوندوغو حالدە، “آللاهئن میللتی” ایفادەسی یۇقتور. بو کلیمە؛ ایبراهیم، ایسحاق وە یاعقوب نبیلرە نیسبتلە قوللانئلدئغئ گیبی، کافیرلرە نیسبتلە دە قوللانئلمئشتئر. (یوسوف؛ 37) اۇلوملو قوللانئملارئنئن تامامئندا شیرکتن اوزاق، آللاها دۇغرودان وە تام تسلیمیەت گؤستریلن بیر دینی آنلایئشا وورغو یاپئلماقتادئر. بو دا گؤسترییۇر کی “میللت”؛ دینین کندیسی دگیل، ایستەر کافیر ایستەر مۆمین اۇلسون اۇ کیشیلرین “دینی یاشام بیچیمیدیر”. [179] “حانیف”؛ یانلئشلاردان اوزاقلاشئپ دۇغرو یۇلا یؤنلن کیشیدیر. [180] یاهودیلر عیسایا اینانمایاراق تەوراتتاکی شو آیتە اویمامئش وە مۆشریک اۇلموشتور: “بوندان اؤتۆرۆ راببین کندیسی سیزە بیر ایشارت ورەجک؛ ایشتە باکیرە قئز، گبە قالئپ بیر اۇغول دۇغوراجاق، آدئ؛ “أمانۆئل = آللاە بیزیملەدیر” اۇلاجاق. (7:14) حئریستیانلار دا تەوراتئن؛ “بندن باشقا ایلاهئن اۇلمایاجاق” (چئقئش؛ 3) أمرینە راغمن عیسایئ ایلاهلاشتئراراق مۆشریک اۇلموشلاردئر. اینجیلدە دە شؤیلە بیر ایفادە واردئر: “عیسا شؤیلە قارشئلئق وردی؛ ‘أن اؤنملی (بویروق) شودور: دینلە، أی ایسرائیل! ایلاهئمئز راب تک رابدیر. ایلاهئن اۇلان راببی بۆتۆن یۆرگینلە، بۆتۆن جانئنلا، بۆتۆن عاقلئنلا وە بۆتۆن گۆجۆنلە سەوەجکسین.” (مارکۇس؛ 30-29) [181] قورئاندا گچن “ایبراهیم، ایسماعیل، ایسحاق وە یاعقوب” تاملاماسئ، قورئانئن تەوراتئ تاصدیق أتمەسی آچئسئندان چۇق اؤنملیدیر؛ چۆنکی آللاە، موسایا (ع) نبیلیک گؤرەوی وردیگیندە، ایسرائیل اۇغوللارئنا کندیسینی “آتالارئ ایبراهیم، ایسحاق وە یاعقوبون تانرئسئ” اۇلاراق تانئتماسئنئ أمرەدر. (چئقئش؛ 15) موحاممد (ع)، ایسرائیل اۇغوللارئ گیبی ایسحاقئن (ع) دگیل، ایسماعیلین (ع) سۇیوندان گلیر. بو یۆزدن قورئانداکی تاملامانئن باشئندا “آتالارئم” ایفادەسی گچمز، آما اۇنلارئن حپسینە وریلن کیتابلارا ایناندئغئمئزئ سؤیلەمەمیز أمرەدیلیر. آیرئجا ایسماعیل ایسمی گچمەدن، “ایبراهیم، ایسحاق وە یاعقوبون آنئلماسئ” دا قورئاندا وریلن أمیرلر آراسئندادئر. (صاد؛ 45) [182] نبیلرە وریلنلر؛ “کیتاب وە حیکمتتیر”. (آلی عیمران؛ 81) وە (أنعام؛ 89). [183] بو آیتتە مۆمینلرین اؤنجە آللاها، داحا سۇنرا نبیلرە ایندیریلن /وریلن کیتابلارا ایناندئقلارئنئ سؤیلەمەلری وە بونلار آراسئندا هیچبیر آیرئم یاپمامالارئ گرکتیگی ایفادە أدیلمیشتیر. آیتتە گچن؛ “اۇنلاردان هیچبیرینی دیگریندن آیئرمایئز،” ایفادەسی، آیرئم یاپماقسئزئن تۆم نبیلرە وە اۇنلارا ایندیریلن /وریلن تۆم کیتابلارا اینانمایئ گرکتیریر. نبیلرین وە اۇنلارا وریلن کیتابلارئن باعضئسئنا اینانئپ باعضئسئنا اینانماماق آللاهئن ایستەدیگی شکیلدە بیر ایمان اۇلمایاجاغئ گیبی بو، آللاە ایلە اۇنون رسوللرینی /کیتابلارئنئ بیربیریندن آیئرماق ماعناسئنا دا گلیر. (نیسا؛ 152-150)آیتتە دیققاتلری چکن ایکینجی نۇقطا ایسە بۆتۆن نبیلرە کیتاب وریلدیگی گرچگیدیر. اۇیسا گلەنکسل آنلایئشا گؤرە آللاە طارافئندان کیتاب وە شریعات وریلنلرین؛ “رسول”، رسوللرین گتیردیگی کیتابلا دینە داعوت أتمەسی ایچین کندیسینە واحی وریلنلرین ایسە؛ “نبی” اۇلدوغو سؤیلنمیشتیر. حالبوکی هم بو آیتە هم دە (باقارا؛ 213)، (آلی عیمران؛ 81 وە 84) وە (أنعام؛ 89-83) آیتلرە گؤرە تۆم نبیلرە کیتاب وریلمیشتیر.
[184] “شقاق” کلیمەسی؛ بیر شەیدە اۇلوشان یارئق وە بیر شەیی یارماق ماعنالارئنداکی “شَقّ” کلیمەسینین “مفاعلة” بابئندان ماصدارئدئر. یارئغئن ایکی طارافئنداکی هر بؤلۆمە “شَقّ” دەنیر. “شیقاق”؛ بیر کیشینین، آرقاداشئنئن دوردوغو شئقتان فارقلئ شئقتا بولونماسئدئر. (مقاییس، مۆفردات وە لسان العرب)کلیمەنین کؤکۆندە هر نە قادار حاقیقی ماعنادا؛ “یارما، یارئلما، یارئق وە فارقلئ شئقلاردا بولونما” آنلاملارئ وارسا دا، “شیقاق” کلیمەسی وە تۆرەولری قورئانئ کریمدە داحا چۇق ماعنوی آنلامداکی فارقلئلئق ایچین قوللانئلمئشتئر. بونلار؛ “اینانچ فارقلئلئغئ”، (باقارا؛ 137) “اینانچ فارقلئلئغئ یۆزۆندن موحالفت”، (هود؛ 89) “حاقتان اوزاقلاشما”، (باقارا؛ 176)، (حاج؛ 53)، (صاد؛ 2) وە (فوصصیلت؛ 52) “آللاە وە رسولۆنۆن گؤستردیگی یۇلدان باشقا بیر یۇلا گیرمکتیر”. (نیسا؛ 115) وە (أنفال؛ 13)
[185] “آللاهئن بۇیاسئ”؛ یاراتتئغئ هر شەیی گۆزل وە دگرلی قئلان قانون وە قوراللار بۆتۆنۆدۆر. بونلارا “فئطرات” دەنیر. روم سورەسینین 30-نجو آیتینە گؤرە؛ “دین فئطراتتئر”. اینسانئن یاپئسئندا، گچرلی اۇلان قانونلار دا عاینئدئر. سادەجە بو دینە گیرن، آللاهئن بۇیاسئێلا بۇیانمئش اۇلور. [186] (آلی عیمران؛ 67-65).
