-
کلیمەنین قورئانداکی قوللانئم آلانلارئ
“تافصیل” قاورامئنئن کؤک حارفلریندن اۇلوشان “فصل” فیعیلینین “ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق” وە “بیر یردن آیرئلماق” آنلاملارئ اۇلدوغونو گؤرمۆشتۆک. قورئاندا فیعیلین بو ایکی آنلامئنا اویغون قوللانئملارئنئ گؤرمکتەییز.
بیر یردن آیرئلماق آنلامئ
شو ایکی آیتتە فیعیل “بیر کیشی یا دا شەیین بیر یردن آیرئلماسئ، حارەکت أتمەسی” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر:
فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ … ﴿۲۴۹﴾ (سورة البقرة)
طالوت عاسکرلرییلە بیرلیکتە آیرئلئنجا دەدی کی: “آللاە بیر ائرماقلا سیزی آغئر ایمتیحاندان گچیرەجکتیر…” (باقارا سورەسی؛ 249)
وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلَا أَنْ تُفَنِّدُونِ ﴿۹۴﴾ (سورة یوسف)
کروان اۇرادان (مئصئردان) آیرئلئنجا بابالارئ (یاعقوب) دەدی کی: “بن گرچکتن یوسوفون قۇقوسونو آلئیۇروم. اومارئم بانا بوناق دەمزسینیز.” (یوسوف سورەسی؛ 94)
ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق آنلامئ
شو آیتلردە دە فیعیل “ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۱۷﴾ (سورة الحج)
(قورئانا) اینانانلار ایلە یاهودیلر، صابیئیلر، حئریستیانلار، مجوسیلر وە بیر دە (آللاها) اۇرتاق قۇشانلار وار یا! آللاە قئیامت (مزاردان قالقئش) گۆنۆ اۇنلارئن آراسئنئ آیئراجاقتئر. آللاە هر شەیە شاهیدتیر. (حاج سورەسی؛ 17)
آللاهئن قئیامت گۆنۆ اۇنلارئن آرالارئنئ آیئرماسئ، آرالارئندا حۆکۆم ورمەسینی ایفادە أتمکتیر.
شو آیتلردە بو آنلام بلیرگیندیر:
إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿۲۵﴾ (سورة السجدة)
راببین قئیامت (مزاردان قالقئش) گۆنۆ، آنلاشمازلئغا دۆشتۆکلری قۇنولاردا (حاقلئیلا حاقسئزئن) آرالارئنئ آیئراجاقتئر. (سجدە سورەسی؛ 25)
لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿۳﴾ (سورة الممتحنة)
قئیامت (مزاردان قالقئش) گۆنۆندە یاقئنلارئنئزئن وە چۇجوقلارئنئزئن سیزە هیچبیر فایداسئ اۇلمایاجاق؛ چۆنکی آللاە آرانئزئ آیئراجاقتئر. اۇ، یاپتئغئنئز هر شەیی گؤرمکتەدیر. (مۆمتحینە سورەسی؛ 3)
بنزەر قوللانئملار
قورئاندا فیعیلین یوقارئداکی آنلاملارئیلا اؤرتۆشن ایسیم حالدە قوللانئملارئ دا واردئر. آلتئ آیتتە گچن “یَومُ الفَصل” ایفادەسی بونون بیر اؤرنگیدیر. “فاصئل گۆنۆ” آنلامئنا گلن ترکیبلە “حساب گۆنۆ” قاصدەدیلمکتەدیر. چۆنکی اۇ گۆن اینسانلار آراسئندا آیرئم گرچکلشەجک، یاپئپ أتتیکلرینە گؤرە حسابا چکیلیپ جننت یا دا جهننمە سەوق أدیلەجکلر.
ترکیبین گچتیگی بیر آیت شؤیلەدیر:
هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ ﴿۲۱﴾ (سورة الصافات)
ایشتە بو، حاققئندا یالان سؤیلەدیگینیز، ایییی کؤتۆدن آیئرما گۆنۆدۆر. (صاففات سورەسی؛ 21)
اۇ گۆن آیئرما /آیئقلاما ایشینی آللاە یاپاجاقتئر. “الفَاصِلُ” یاعنی “آیئران /آیئقلایان” آنلامئنداکی کلیمە شو آیتتە بو آنلامدا گچر:
قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ ﴿۵۷﴾ (سورة الأنعام)
دە کی: “بن راببیمدن گلن آپآچئق بیر دلیلە دایانئیۇروم آما سیز اۇنون قارشئسئندا یالانا سارئلئیۇرسونوز. همن ایستەدیگینیز شەی (حاق أتتیگینیز جزا) بنیم ألیمدە دگیلدیر. اۇنون قارارئنئ سادەجە آللاە وریر. اۇ، گرچگی تام اۇلاراق اۇرتایا قۇیار. ایی ایلە کؤتۆیۆ أن ایی آیئران اۇدور.” (أنعام سورەسی؛ 57)
ایحتیلاف أدیلن حوصوصلاردا قئیامت گۆنۆندە آللاهئن، اینسانلارئن آراسئنئ آیئراجاغئ یاعنی حۆکۆم ورەجگینی گؤردۆک. بو دۆنیادا یاپئپ أتتیکلرینین قارشئلئغئنئ همن گؤرمەمەلرینین سببی آللاهئن اینسانلارا مۆهلت ورمەسی، حسابلاشمانئن قئیامت گۆنۆندە اۇلاجاغئنئ بیلدیرمەسیدیر. پک چۇق آیتتە بو آچئقچا بیلدیریلیر.
“کَلِمَةُ الفَصل” ایفادەسی بو دورومو ایفادە أتمک ایچین شو آیتتە گچر:
أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿۲۱﴾ (سورة الشوری)
یۇقسا اۇنلارئن آللاها اۇرتاق قۇشتوقلارئ کیمسەلر وار دا آللاهئن اۇنایلامادئغئ شەیلری اۇنلار ایچین بو دینین شریعاتئ (قانونو) مئ یاپئیۇرلار؟ حسابئ (ایییی کؤتۆدن) آیئرما گۆنۆنە (ماحشرە) بئراقما سؤزۆ اۇلماسایدئ آرالارئندا موطلاقا حۆکۆم وریلیردی (دە ایشلری بیتیریلیردی). یانلئشلار ایچیندە اۇلانلار ایچین آجئقلئ بیر عاذاب واردئر. (شورا سورەسی؛ 21)
“فاصئل” کلیمەسینین یوقارئداکی قوللانئملارئندا “سۇنوجا اولاشتئرئجئ بیر آیرئم” آنلامئ حپ مرکزدەدیر. شو آیتتە دە “فَصلِ الخَطَاب” ترکیبی داوودون (ع) اینسانلار آراسئنداکی ایحتیلافلارئ چؤزۆجۆ واصفئنئ ایفادە أتمک ایچین قوللانئلمئشتئر:
وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ وَآتَيْنَاهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ ﴿۲۰﴾ (سورة ص)
(داوودون) ایقتیدارئنئ گۆچلندیردیک. اۇنا حیکمت (دۇغرو قارار ورمە یتەنگینی) وە أتکیلی قۇنوشما یتەنگی وردیک. (صاد سورەسی؛ 20)
“لِقَولٌ فَصل” ترکیبی دە، قورئاندا بیر یردە گچر. آیتین سورە ایچیندەکی باغلامئندان حارەکتلە قاصدەدیلنین حساب گۆنۆ اۇلدوغونو سؤیلەینلر اۇلماقلا بیرلیکتە گنل قاناعات قورئانئن قاصدەدیلدیگیدیر وە ایفادەیە “قورئان، آیئرئجئ اؤزللیگی اۇلان بیر سۆزدۆر” آنلامئ وریلیر.
چۇجوغون سۆتتن کسیلمەسی، آنادان آیرئلئپ تۆمۆیلە اۇنا باغئنلئ اۇلماقتان قورتولماسئ باغلامئندا دا قورئاندا اۆچ یردە عاینئ کؤکتن تۆرەمیش “فِصَال = فئصال” کلیمەسی گچر.
-
اوصولی قاورام اۇلاراق تافصیل
سۆزلۆکلر تافصیل کلیمەسینین فیعیل حالی اۇلان “فَصَّلَ = فصصالە”یە؛ “آچئقلاماق، دتایلاندئرماق، بؤلۆملەمک، پارچالاماق” آنلامئ وریلیر. قورئاندا فیعیل بو قالئبتا چشیتلی آیتلردە گچر. بیر آیت شؤیلەدیر:
وَمَا لَكُمْ أَلَّا تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيرًا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ ﴿۱۱۹﴾ (سورة الأنعام)
سیزە نە اۇلویۇر کی آللاهئن آدئ آنئلاراق کسیلنلردن یەمییۇرسونوز! اۇیسا آللاە، حارام قئلدئغئ هر شەیی آیرئنتئلئ اۇلاراق آچئقلامئشتئر؛ چارەسیز قالئپ یەدیکلرینیز باشقا… (أنعام سورەسی؛ 119)
“سیزە تافصیل أتمیشتیر” دییە آنلام وردیگیمیز ایفادە آیتتە “فَصَّلَ لَکُم” شکلیندە گچمکتەدیر. حارام قئلئنانلارئن تافصیل أدیلدیگی سؤیلنمەسینە راغمن بو آیتتە نەلرین حارام قئلئندئغئ بیلدیریلمەمکتەدیر. حارام قئلئنانلارلا قاصدەدیلنین ییەجکلرلە ایلگیلی اۇلدوغو آچئقتئر. اۇ حالدە یەنمەسی حارام اۇلانلارئن نەلر اۇلدوغونا دائیر باشقا آیتلرە گیتمەمیز، یاعنی بو آیتین دئشئندا آیتلرە یؤنلمەمیز گرکمکتەدیر. آیتتە گچن “إلَّا مَا اضطُرِرتُم إلَیەِ = زۇردا قالمادئغئنئز سۆرەجە” شکلیندەکی ایفادە دە بیزە قۇنویلا ایلگیلی تافصیلاتئن یاپئلدئغئ آیتلرە اولاشمادا یاردئمجئ اۇلاجاقتئر.
ناحل سورەسینین 115-نجی آیتی شؤیلەدیر:
إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۱۵﴾ (سورة النحل)
آللاە سیزە سادەجە کسیلمەدن اؤلمۆش حایوانئ (لشی)، قانئ، دۇموز أتینی وە آللاەتان باشقاسئنئن آدئ آنئلاراق کسیلمیش اۇلانئ حارام قئلمئشتئر. کیم چارەسیز قالئر دا بیرینین حاققئنا سالدئرمادان وە ایحتیاج سئنئرئنئ آشمادان بونلاردان یەرسە، بیلسین کی آللاە چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇل اۇلاندئر. (ناحل سورەسی؛ 115)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە حارام قئلئنانلار بورادا تافصیل أدیلمیش، زۇردا قالما دورومو دا ایستیثنا أدیلمیشتیر.
بنزەر آیت شؤیلەدیر:
قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۴۵﴾ (سورة الأنعام)
دە کی: “بانا گلن واحیدە یەین کیشییە، شونلاردان باشقاسئ یەمەسی حارام قئلنئمئش بیر شەی بولامئیۇروم: اؤلۆ (لش)، آقمئش قان، دۇموز أتی کی بیر پیسلیکتیر، یا دا اۆزەرینە آللاەتان باشقاسئنئن آدئ آنئلاراق کسیلدیگی ایچین فئسق اۇلان حایوان. کیم چارەسیز قالئر دا بیرینین حاققئنا سالدئرمادان وە ایحتیاج سئنئرئنئ دا آشمادان بونلاردان یەرسە شۆبهەسیز راببین، چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇل اۇلاندئر.” (أنعام سورەسی؛ 145)
یوقارئداکی ایکی آیتتە تافصیل کلیمەسی گچمەسە دە قۇنو وە عیبارە بنزەرلیگیندن دۇلایئ، أنعام سورەسینین 119-نجو آیتیندە سؤزۆ أدیلن تافصیلین بو ایکی آیتلە یاپئلدئغئنئ گؤرۆیۇروز. اۇ حالدە، سؤزۆ أدیلن تافصیلە اولاشماق ایچین أنعام سورەسینین 119-نجو آیتیندن آیرئلئپ عاینئ سورەنین 145-نجی آیتی وە ناحل سورەسینین 115-نجی آیتینە یؤنلمەمیز گرکەجکتیر. 119-نجو آیتی موحکم قابول أدرسک، بو آیتین مۆتشابیەلریندن اۇلان أنعام سورەسینین 145-نجی وە ناحل سورەسینین 115-نجی آیتلرینە گیتمک، قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسینی اۇلوشتورماق (قورئان)، سۇنوچتا دا اۇ قۇنودا آللاهئن یاپتئغئ تافصیلە اولاشماق گرکمکتەدیر. بؤیلەجە “تبیین” گرچکلشیر یاعنی ذاتن وار اۇلان حۆکۆم اۇرتایا چئقار. گؤرۆنن اۇ کی، “تافصیل”؛ هرحانگی بیر قۇنودا کۆمەیی تاماملایئپ آچئقلامایا اولاشماق ایچین “موحکم-مۆتشابیە ایلیشکیسینی (مثانی)” یۆرۆتمەنین آدئ اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر.
هرحانگی بیر قۇنودا؛ موحکم وە مۆتشابیەلردن اۇلوشان ایکیلی آیتلرین (مثانی) باغلانتئسئنا “تەویل”؛ تەویللە اولاشئلان آیرئنتئیا “تافصیل”؛ تافصیلین سۇنوجونا “تبیین” دەنیر. یاحود شؤیلە دە دیەبیلیریز: موحکم وە مۆتشابیەلردن اۇلوشان آیتلرلە (مثانی) “تەویل” قورولور. تەویل ایلە “تافصیلە” اولاشئلئر. تافصیل ایلە “تبیین” گرچکلشیر.
آعراف سورەسینین 52-نجی آیتیندە شؤیلە بویرولور:
وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۲﴾ (سورة الأعراف)
شوراسئ بیر گرچک کی، اینانان وە گۆونن تۇلولوغا رهبر وە ایکرام اۇلماسئ ایچین بیر عیلمە گؤرە، آیرئنتئلئ اۇلاراق آچئقلادئغئمئز بیر کیتاب گتیردیک. (آعراف سورەسی؛ 52)
کیتاب بیر عیلمە یاعنی بیر اوصولە گؤرە آللاە طارافئندان “تافصیل” أدیلییۇر. بیزە دۆشن بو اوصولە گؤرە، هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتین مۆتشابیەلرینە اولاشمایا چالئشماقتئر.
هود سورەسینین ایلک آیتی شؤیلەدیر:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ (سورة هود)
ألیف، لام، را! بو (قورئان)؛ دائیما دۇغرو حۆکۆملر ورن وە هر شەیین ایچ یۆزۆنۆ بیلن طارافئندان، آیتلری هم موحکم (حۆکۆم ایچریر) حالە گتیریلمیش هم دە آیرئنتئلئ اۇلاراق آچئقلانمئش (تافصیل أدیلمیش) بیر کیتابتئر. (هود سورەسی؛ 1)
هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتتن، اۇ آیتین مۆتشابیەلرینە گیتمەمیز گرکیر. بونو یاپاراق اۇ قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسی اۇلوشور کی، بؤیلەجە اۇ قۇنودا دتایلار اۇرتایا چئقار. آنلام کۆمەلری اۇلوشتورولورکن آیتلرین ایندیریلدیگی دیل یاعنی عارابچا دیققاتە آلئنئر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ (سورة الفصلت)
آیتلری، بیلنلر تۇپلولوغو ایچین عارابچا قورئانلار (آیت کۆمەلری) حالیندە آیرئنتئلئ اۇلاراق آچئقلانمئش بیر کیتابتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ 3)
“تافصیل“؛ آیتلر آراسئ ایلیشکیلر ایلە گرچکلشیر. ایلیشکیلر عارابچایا گؤرە قورولور.
