قورئانداکی قوللانئملارئ
قورئاندا “ب-ی-ن” فیعیلیندن تۆرەین فیعیل وە ایسیملرین یۇغون شکیلدە قوللانئلدئغئ گؤرۆلۆر. فیعیلین قورئاندا تفعیل بابئیلا، آللاها وە اینسانلارا نیسبت أدیلمک صورتییلە ایکی یؤنلۆ قوللانئمئ واردئر. آللاها نیسبت أدیلەرک، اینسانلارئ عاقلەتمەلری، هیدایتە أرمەلری، قۇرونمالارئ، تفککۆر، تذککۆر وە شۆکۆر أتمەلری ایچین آللاهائن، آیتلری تبیین أتمەسی آنلامئندا قوللانئلئر. (بینا /تبین /یبین)
اینسانلارا نیسبت أدیلەرک، ایحتیلافا دۆشتۆکلری حوصوصلار دا داحیل؛ اینسانلارا ایندیریلنین کندیلرینە رسوللر طارافئندان تبیین أدیلمەسی آنلامئندا قوللانئلئر. عاینئ قوللانئم قورئاندا، أهلی کیتابا نیسبت أدیلەرک، آللاهئن یاپتئغئ آچئقلامالارئ اینسانلارا تبیین أتمەلری، گیزلەمەمەلری شکلیندەکی کندیلریندن آلئنان میثاقئن حاطئرلاتئلماسئ وە بو عاهدە وفا گؤسترمەییپ، آللاە طارافئندان آچئق بیر شکیلدە ایندیریلنلری اینسانلاردان گیزلەینلردن باحثەدیلیرکن دە گؤرۆلۆر. (بینوا /لتبین /لتبینە). فیعیل، باقارا سورەسیندە عاینئ قۇنو بۆتۆنلۆگۆ ایچیندە، اۆچ یردە ایسە، اینسانلارئن آچئقلاما وە دتایلاندئرما طالبلرینی ایفادە ایچین قوللانئلماقتادئر. (یبین)
فیعیل قورئاندا، “تفععول” بابئندان؛ “اۇرتایا چئقماق” آنلامئندا قوللانئلئر. بو یؤنلۆ قوللانئم، “تفعیل” بابئنداکی قوللانئمدا دا اۇلدوغو گیبی؛ “گرچگین، اۇنو چەورەلەین دیگر شەیلردن سئیرئلماسئ وە آپآچئق اۇرتایا چئقماسئ” آنلامئندادئر. مثەلا باقارا سورەسینین آیتیندە؛ “دۇغرو ایلە أگرینین بیربیریندن آیرئلماسئ (قد تبین الرشد من الغی) بؤیلە بیر ایلیشکینین سۇنوجودور. اؤتە یاندان؛ “بیر شەیین آچئق حالە گلمەسی” آنلامایئ مۆمکۆن قئلاجاغئ ایچین، بو عاینئ زاماندا کیشییە سۇروملولوق گتیریر. فیعیلین قورئاندا، “تفععول” بابئندان ایکی یردە “فتبینوا = اییجە آراشتئرئن” شکلیندەکی قوللانئمئ دا؛ “بیر شەیی، قافا قارئشئقلئغئنا سببیەت ورەجک شەیلردن آرئندئراراق اۇرتایا چئقارما” آنلامئیلا اؤرتۆشمکتەدیر.
اۆچ یردە گچن “بیان = بەیان” کلیمەسی بیر آیتتە؛ “یالانلایانلارئن عاقئبتلرینین نە اۇلدوغونو گؤرمک ایچین یریۆزۆندە گزمە تاوصیەسیندە بولونولدوقتان سۇنرا بو گزینین اینسانلار ایچین بیر آچئقلاما (بەیان) اۇلدوغونو، بیر آیتتە دە؛ آللاهئن اینسانئ یاراتتئغئ وە اۇنا بەیانئ اؤگرتتیگینی بیلدیرمک اۆزرە قوللانئلمئشتئر. دیگر بیر قوللانئمدا ایسە آللاهئن، قورئانئن بەیانئنئ اۆزرینە آلدئغئندان باحثەدیلیر. بیر یردە گچن “تبیانا = تیبیان” کلیمەسی ایسە؛ “کیتابئن هر شەیی آچئقلاما اؤزللیگی” باغلامئندا قوللانئلماقتادئر.
“بَیِّنَة = بەیینە” کلیمەسی قورئاندا؛ “کیشییە سۇروملولوق یۆکلەیەجک درەجەدە آچئق دلیل” آنلامئندا “موعجیزەنین صئفاتئ، آیت وە کیتاب، اؤنجەکی صایفالارداکی (صوحوف)، هلاک أدیلنلرین سۇنراکیلر ایچین تاشئدئغئ درس وە هوانئن موقابیلی” اۇلاراق قوللانئلئر. چۇغولو اۇلان “البینات = بەیینات” دا عاینئ آنلامدا قورئاندا، چۇغونلوقلا ‘آیتلرین صئفاتئ’ اۇلاراق قوللانئلماقتادئر. یینە اۆچ یردە گچن مبینات = مۆبەیینات” کلیمەسی دە ‘آیتلرین صئفاتئ’ اۇلاراق قوللانئلئر. کلیمەنین اۆچ یردە گچن مۆفرد حالی اۇلان “مبینة = مۆبەیینە” کلیمەسی دە؛ “شۆبهە تاشئمایاجاق شکیلدە دلیللندیریلمیش شەی” آنلامئنا گلیر.
آچئق وە آچئقلایان آنلامئنا گلن “مبین = مۆبین” کلیمەسی، بو آنلاملارلا اؤرتۆشن بیر شکیلدە قورئاندا: “شەیطان، دالال، کیتاب، قورئان، بلاغ، سیحیر، ساحیر، فەوز، ثوعبان، نذیر، سولطان، شیهاب، ایمام، حاصئم، لیسان، حۆسران، ایفک، حاق، شەی، فاضل، غاوی، بلا، ظالیم، کافیر، کفور، نور، رسول، دوحان، اوفوق، ایثم، فتیح” کلیمەلرینین صئفاتئ اۇلاراق گچر. بیر آیتتە مۆبین کلیمەسی “غایرو” أداتئ ایلە بیرلیکتە (غیر مبین)؛ ” کندینی ایفادە أدەمەین” وەیا “أتکیسیز” آنلامئندا قوللانئلئر. بیر آیتتە دە “المستبین = مۆستبین” کلیمەسی، کیتابئن صئفاتئ اۇلاراق گچر.
موطلاق حاکیمین اۇ اۇلماسئ وە حۆکۆمدە اۇرتاق تانئماماسئنئن دۇغال سۇنوجو وە دە اینسانلارئن اۇندان باشقالارئنا قول اۇلمامالارئ ایچین قورئاندا آچئقلامالارئ آللاە یاپمئشتئر. بوندان دۇلایئ آیتلرین وە کیتابئن آچئق /آچئقلایئجئ اۇلدوغو بیلدیریلمیشتیر. اۇ حالدە ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچن تبیین ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن نەدیر؟
مائیدە سورەسینین 15-نجی آیتیندە شؤیلە بویرولور:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ ﴿۱۵﴾ (سورة المائدة)
أی کیتاب أهلی! کیتابتان گیزلەدیگینیز بیرچۇق شەیی سیزە آچئقلایان بیرچۇغونو دا عاففەدن ألچیمیز گلدی. سیزە آللاەتان بیر نور وە آچئق بیر کیتاب گلدی. (مائیدە سورەسی؛ 15)
آیتتە أهلی کیتابا حیطابن رسولوللاهئن، اۇنلارئن کیتابتان گیزلەمکتە اۇلدوقلارئ بیرچۇق شەیی تبیین أتمک اۆزرە گلدیگی بیلدیریلمکتە، آیتین سۇنوندا دا کندیلرینە آللاەتان بیر نور وە آپآچئق بیر کیتاب گلدیگی بلیرتیلەرک، تبیینین مۆبین اۇلان کیتابلا اۇلاجاغئ وورغولانماقتادئر. آیتتە ایکی کز گچن “کیتاب” ایفادەسینین ایلکی ایلە أهلی کیتابئن “أللریندەکی کیتاب”، ایکینجیسی ایلە دە “قورئان” قاصدەدیلمکتەدیر. اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانلارئ تاصدیق أدن قورئانئن اینمەسییلە أهلی کیتابئن، أللریندەکی کیتابلاردا گیزلەدیکلری اۇرتایا چئقمئش اۇلاجاقتئر.
قورئان؛ “مۆهەیمین” واصفئیلا، أطرافئنداکی حاریجی عونصورلارئ تمیزلەیەرک گرچگین تبەییۆن أتمەسینی یاعنی آچئقچا اۇرتایا چئقماسئنئ ساغلار. عاینئ سورەنین 19-نجو آیتیندە دە، طئبقئ یوقارئداکی آیتتە رسولوللاهئن گیزلننلری اۇرتایا چئقارماق ایچین گلدیگیندن باحثەدیلدیکتن سۇنرا کیتابئن گلدیگینین بیلدیریلمەسی گیبی اینسانلارئن، کندیلرینە “مۆژدەجی وە اویارئجئ گلمەدی” دەمەمەلری ایچین آچئقلاما یاپماق اۆزرە ألچینین گلدیگیندن باحثەدیلمکتە، آردئندان دا “بشیر” وە “نذیرین” گلدیگی بیلدیریلمکتەدیر.
آیت شؤیلەدیر:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلَى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا مَا جَاءَنَا مِنْ بَشِيرٍ وَلَا نَذِيرٍ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَشِيرٌ وَنَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۱۹﴾ (سورة المائدة)
أی کیتاب أهلی! ألچیلرە آرا وریلدیکتن سۇنرا، سیزە آچئقلاما یاپان اۇ ألچیمیز گلدی. بیزە مۆژدەجی وە اویارئجئ بیری گلمەدی دیەبیلیردینیز آما ایشتە مۆژدەجی وە اویارئجئ گلدی. (مائیدە سورەسی؛ 19)
بشیر وە نذیر صئفاتلارئ، قورئاندا رسولۆن وە کیتابئن اۇرتاق واصفئ اۇلاراق قوللانئلئر.
رسولوللاە أهلی کیتابئن کیتابتان گیزلەدیکلری وە ایحتیلافا دۆشتۆکلری شەیلری قورئانلا اۇرتایا قۇیموشتور. نیتەکیم ناحل سورەسینین 64-نجۆ آیتیندە، رسولوللاها کیتابئن ایندیرمەسینین سببی اۇلاراق ایحتیلاف أتتیکلری شەیی اینسانلارا تبیین أتمەسی گؤستریلمکتەدیر:
وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۶۴﴾ (سورة النحل)
سانا بو کیتابئ، ایحتیلاف أتتیکلری شەیلری آچئقچا آنلاتاسئن، بیر دە اینانان بیر تۇپلولوغا یۇل گؤستریجی وە راحمت اۇلسون دییە ایندیردیک. (ناحل سورەسی؛ 64)
ایحتیلافا دۆشنلرە آحیرتتە یاپئلاجاق آچئقلاما ایچین قورئاندا؛ “تبیین، حۆکۆم ورمە، حابر ورمە، قاضا، تافصیل” ایفادەلری بیربیرینین یرینە قوللانئلماقتادئر. تبیینین، هر زامان آچئقلاما یاپئلماقسئزئن آنلاشئلامایاجاق شەیلر ایچین قوللانئلامایاجاغئنئن بیر دلیلی دە کلیمەنین، قئیامت گۆنۆندە، ایحتیلاف أتتیکلری شەیلرین اینسانلارا تبیین أدیلمەسی شکلیندەکی قوللانئمئدئر. اینسانلارئن قئیامتتە حسابا چکیلەبیلمەسی ایچین دۆنیادا گرچگی بیلییۇر اۇلمالارئ گرکیر. ذاتن بیلدیکلری گرچک ایچین، تبیین کلیمەسینین قوللانئلماسئ، بیلدیکلرینین اۇرتایا قۇنماسئ آنلامئنا گلیر.
ایحتیلاف أدیلن شەیلرین آچئقلئغا قاووشتورولماسئنئن کیتابلا اۇلدوغونا دائیر پک چۇق آیت واردئر. نمل سورەسینین 76-نجئ آیتیندە، قورئانئن ایسرائیل اۇغوللارئنئن اۆزریندە چکیشیپ دوردوقلارئ قۇنولارئن پک چۇغونو آیدئنلاتتئغئندان باحثەدیلمکتەدیر:
إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَكْثَرَ الَّذِي هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿۷۶﴾ (سورة النمل)
بو قورئان، ایسرائیل اۇغوللارئنئن اۆزریندە تارتئشتئقلارئ قۇنولارئن چۇغونو آیدئنلاتماقتادئر. (نمل سورەسی؛ 76)
ایسرائیل اۇغوللارئنئن ایحتیلاف أتتیکلری پک چۇق شەیی کیتاب آنلاتتئغئنا گؤرە رسولوللاە کندیسینە ایندیریلن بو کیتاب واسئطاسئیلا آچئقلامادا بولونموشتور. یینە باقارا سورەسینین 213-نجۆ آیتیندە، آللاهئن مۆژدەجی وە اویارئجئ اۇلاراق نبیلر گؤندردیگی بیلدیریلدیکتن سۇنرا ایحتیلاف أتتیکلری قۇنولاردا، اینسانلار آراسئندا حۆکمەتمەلری ایچین اۇنلارا برابریندە کیتاب وریلدیگی بیلدیریلمکتەدیر:
كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ … ﴿۲۱۳﴾ (سورة البقرة)
اینسانلار تک بیر تۇپلولوقتو. سۇنرا آللاە اۇنلارا، مۆژدە ورن وە اویارئدا بولونان نبیلر گؤندردی. اۇنلارلا بیرلیکتە حپ دۇغرولارئ گؤسترن کیتاب دا ایندیردی کی، آیرئلئغا دۆشتۆکلری قۇنولاردا اینسانلار آراسئندا اۇ کیتاب حاکیم اۇلسون … (باقارا سورەسی؛ 213)
شو آیتتە، ایحتیلافئن حاللی ایچین مرجیعین آللاە اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر:
وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ ﴿۱۰﴾ (سورة الشوری)
آیرئلئغا دۆشتۆگۆنۆز هرحانگی بیر شەیدە حۆکۆم ورمک آللاها ماحصوصتور. ایشتە بو آللاە، بنیم راببیمدیر. اۇنا دایاندئم وە اۇنا یؤنلیریم. (شورا سورەسی؛ 10)
باقارا سورەسینین 176-نجئ آیتی دە، أساسئندا اینسانلارئن ایحتیلاف أتتیکلری شەیلرین کیتاب حاققئندا اۇلدوغونون بیلدیریلمەسی آچئسئندان اؤنملیدیر:
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ ﴿۱۷۶﴾ (سورة البقرة)
بو بؤیلەدیر؛ چۆنکۆ آللاە کیتابئ دۇغرولارئ گؤستریر ایچریکتە ایندیرمیشتیر. بو کیتابتا آنلاشامایانلار دۇغرولاردان اوزاق طارافتادئرلار. (باقارا سورەسی؛ 176)
رسولوللاهئن تۆم بو ایحتیلافلارئ وە چؤزۆم یۇللارئنئ اۇرتایا قۇیماسئ کیتابلا اۇلماقتادئر. بو گؤرەو، دیگر نبیلر ایچین دە گچرلیدیر. نیتەکیم آشاغئداکی آیتتە عیسا (ع)، موحاطابلارئنا، ایحتیلاف أتتیکلری حوصوصلاردا کندیلرینە آچئقلامادا بولونماق ایچین گلدیگینی سؤیلەمیشتیر:
وَلَمَّا جَاءَ عِيسَى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَلِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ … ﴿۶۳﴾ (سورة الزخرف)
عیسا، آچئق دلیللرلە گلدیگی زامان دەمیشتی کی: “بن سیزە حیکمت گتیردیم وە آیرئلئغا دۆشتۆگۆنۆز شەیلردن بیر قئسمئنئ سیزە آچئقلاماق ایچین گلدیم … (زوحروف سورەسی؛ 63)
تبیین کلیمەسینین، اینسانلارا نیسبت أدیلدیگیندە کیتابتا ایندیریلنلری اۇلدوغو گیبی اۇرتایا قۇیماق، گیزلەمەمک آنلامئنا گلدیگینە دائیر باقارا سورەسینین 159 وە 160-نجئ آیتلری چۇق دیققات چکیجیدیر:
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿۱۵۹﴾ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿۱۶۰﴾ (سورة بقرة)
ایندیردیگیمیز آچئقلایئجئ آیتلری وە آنا یۇلو بو کیتابتا اینسانلارا آچئقلادئغئمئز حالدە گیزلەینلر وار یا؛ ایشتە آللاە اۇنلارئ دئشلایاجاقتئر. دئشلایاجاق اۇلانلار دا دئشلایاجاقتئر. تەوبە أدیپ کندینی دۆزلتن وە اۇنلارئ آچئقلایانلار باشقا. اۇنلارئن تەوبەسینی قابول أدریم. بن هر تەوبەیی قابول أدریم، ایکرامئم بۇلدور. (باقارا سورەسی؛ 159-160)
159-نجو آیتتە، آللاهئن لاعنتینین، اینسانلارا آچئقلانمئش اۇلماسئنا راغمن کیتابتاکیلری گیزلەینلر اۆزرینە اۇلدوغو بیلدیریلدیکتن سۇنرا تەوبە أدیپکندینە چکیدۆزن ورن وە کیتابتا بولونانلارئ تبیین أدنلرین بوندان ایستیثنا أدیلمەسی، تبیین گؤرەوینین هرکسە وریلمیش بیر گؤرەو اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر. آیتتە گچن “اینسانلار” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن أهلی کیتاب، کیتاب ایلە قاصدەدیلن دە تەورات وە اینجیل اۇلمالئدئر. تەورات وە اینجیلدە اۇلانلارئن بیر قئسمئنئ أهلی کیتاب، اینسانلاردان گیزلەمیش اۇلمالئلار.
نیتەکیم آلی عیمران سورەسینین 187-نجی آیتیندە آللاهئن، أهلی کیتابتان، کیتابئ اینسانلارا تبیین أدەجکلری، گیزلەمەیەجکلری قۇنوسوندا سؤز آلدئغئندان باحثەدیلمکتەدیر:
وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ ﴿۱۸۷﴾ (سورة آل عمران)
آللاە کندیلرینە کیتاب وریلنلردن کسین سؤز آلدئ؛ “اۇنو اینسانلارا کسینلیکلە آچئقلایاجاقسئنئز وە گیزلەمەیەجکسینیز،” دەدی. (آلی عیمران سورەسی؛ 187)
