“تافصیل”؛ آچئقلاما یاپماقتئر وە بونو یۆجە آللاە یاپمئشتئر. اۇ شؤیلە بویورور:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿۲﴾ (سورة هود)
ألف، لام، را! بو، آیتلری حاکیم وە حابیر اۇلان آللاە تارافئندان موحکم قئلئنمئش وە دە آچئقلانمئش بیر کیتابتئر. بؤیلە اۇلماسئ آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەمەنیز ایچیندیر. (دە کی:) “بن دە اۇنون طارافئندان سیزە اویارئ یاپان وە مۆژدە ورن بیریییم.” (هود سورەسی؛ 1-2)
بو آچئقلاما بللی بیر اوصولە گؤرە یاپئلمئشتئر.
وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۲﴾ (سورة الأعراف)
ایمان أدەجکلرە دۇغرو یۇلو گؤسترسین وە ایکرام اۇلسون دییە عیلیم اۆزەرە آچئقلادئغئمئز بیر کیتاب گؤندردیک. (آعراف سورەسی؛ 52)
یۆجە آللاهئن ایندیردیگی اوصولە اویماق گرکمکتەدیر. اۇ شؤیلە بویورور:
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾ (سورة طە)
گرچک حۆکۆمدار اۇلان آللاە، یۆجەدیر. سانا اۇنون واحیی (آنلام کۆمەلری) تاماملانمازدان اؤنجە قورئانلا حۆکۆم ورمکتە عاجلە أتمە وە؛ “راببیم، بنیم عیلمیمی آرتئر” دە! (طاها سورەسی؛ 114)
آنلام کۆمەلرینە اویماماق کیتابئن قورئانئنا یاعنی اۇنون اوصولونە اویماماق آنلامئنا گلیر. کیتابئن موعجیزوی یؤنۆ قورئان اۇلماسئدئر.
قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا ﴿۸۸﴾ (سورة الأسراء)
دە کی: “بو قورئانئن بنزەرینی گتیرمک ایچین اینسانلار وە جینلر بیر آرایا گلسەلر اۇنون بیر بنزەرینی گتیرەمزلر؛ ایستەرسە سئرت سئرتا ورمیش اۇلسونلار.” (ایسرا سورەسی؛ 88)
اۇنو قورئان شکلیندە تۇپلاماق، یاعنی ایندیگی دیل اؤلچۆ آلئناراق بللی بیر اوصولە گؤرە لافئظلارئندان حارەکتلە تۆکتیلەمز آنلام اؤرگۆسۆنە صاحیب بیر شکیلدە اۇلوشتورماق آنجاق یۆجە آللاهئن یاپابیلەجگی بیر ایشتیر. قورئاندا بنزەرینین اۇلوشتورولامایاجاغئنا دائیر مەیدان اۇقومالاردا آلتئ چیزیلن نۇقطا کیتابئن بو یؤنۆدۆر.
نیتەکیم طابیعاتتاکی دنگەیی دە اۇنون دئشئندا کیمسەنین قورامایاجاغئ بیر گرچکتیر. اینسانلار طابیعاتتان اۇنون قۇیدوغو اؤلچۆلرە گؤرە یارارلانئر آما طابیعاتئ دیزاین أدەمز، قانونلارئنئ اۇلوتورامازلار. حاتتا آللاهئن طابیعاتا قۇیدوغو دنگەلری بۇزمایا چالئشئرلارسا سئقئنتئنئن أن بۆیۆگۆیلە یینە کندیلری قارشئ قارشئیا قالئرلار. بنزەر شکیلدە، آللاهئن کیتابئنداکی اوضولۆ دیققاتە آلمادان، اۇنون کیتابئنداکی دنگەلری گؤزتمەدن دینی آنلایان وە آنلاتانلار دا سئقئنتئ یاشار وە یاشاتئرلار. آنجاق بو سئقئنتئنئن آحیرت اوزانتئسئ دا اۇلاجاغئ ایچین کیتاب قۇنوسوندا اوصولە اویماماق بۆیۆک حاطا اۇلاجاقتئر.
کلیمەنین قورئانداکی
قوللانئم آلانلارئ
“تەویل” کلیمەسینین قورئانئن یدی سورەسیندە، اۇنبش آیتتە اۇنیدی دفعا گچتیگینی سؤیلەمیشتیک. کلیمەنین قوللانئم آلانلارئنئ گروپلاندئراراق شؤیلە سئرالایابیلیریز:
آ- آحادیثین تەویلی (تأویل الأحادیث)
یوسوف سورەسینین اۆچ آیتیندە بو ایفادە گچر.
بیلیندیگی اۆزەرە هنۆز کۆچۆککن یوسوف بیر رۆیا گؤرۆر، باباسئ بو رۆیاسئنئ قاردشلرینە آنلاتماماسئنئ سؤیلەر. آردئندان آللاە تعالا، یوسوفا (ع) اۇلایلارئن تەویلینی یاعنی باغلانتئلارئنئ اؤگرتەجگینی بیلدیریر. آیت شؤیلەدیر:
وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿۶﴾ (سورة یوسف)
بو بؤیلە اۇلور؛ دەمک کی راببین سنی سچەجک وە اۇلایلارئن یۇرومونو (تەویلینی) اؤگرتەجک، سانا وە یاعقوب عائیلەسینە أتتیگی اییلیکلری دە تاماملایاجاقتئر. نیتەکیم داحا اؤنجە آتالارئن ایبراهیمە وە ایسحاقا اۇلان اییلیکلرینی تاماملامئشتئ. سنین راببین بیلیر، دۇغرو قارارلارئ وریر. (یوسوف سورەسی؛ 6)
سؤزلۆکلر “أحَادِیثِ” کلیمەسینین “الحَدِیثُ” یاحود “اُحدُوثَة” کلیمەسینین چۇغولو اۇلدوغونو سؤیلەرلر. بو اۇلایئن، گؤرۆنتۆنۆن حاتتا رۆیانئن دیلە گتیریلمیش، دؤکۆلمۆش حالینە “حادیث” یا دا “اوحدوثە” دەنەبیلیر. راغئب أل-ایصفاهانی؛ “ایستەر آیئق ایستەر اویقو حالیندە اۇلسون کیشییە دویما یاحود واحی یۇلویلا اولاشان هر کلاما ‘حادیث’ دەنیر” دەر.
ایکی آیتتە گچمیش تۇپلولوقلارئن ‘أحادیث’ حالینە گتیریلمەسیندن باحثەدیلمکتەدیر. بو، اۇنلارئن باشلارئنا گلنلرین سۇنراکیلر ایچین حیکایە حالینە گلمەسی آنلامئندادئر. یوسوفا أحادیثین تەویلینین اؤگرتیلمەسی، ایستەر یاشانمئش اۇلسون ایستەر رۆیا، سؤزە دؤکۆلنلرین باغلانتئلارئنئن اؤگرتیلمەسی آنلامئندا اۇلمالئدئر. عاینئ قوللانئم سورەنین وە آیتلری ایچین دە سؤز قۇنوسودور. آیتتە، یوسوف (ع)، رۆیا داحیل بیر عؤمۆر بۇیو تۆم اۇلایلارئن تەویلی یاعنی باغلانتئلارئندان باحثەدییۇر اۇلمالئدئر.
ب- آحلامئن تەویلی (تأویل الأحلام)
یوسوف سورەسینین بیر آیتیندە بو ایفادە گچر. گؤردۆگۆ رۆیانئن یۇرومونو یاپمالارئ ایچین تۇپلادئغئ کیشیلر ملیکە شؤیلە دەرلر:
قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ ﴿۴۴﴾ (سورة یوسف)
دەدیلر کی: “ایرتیباطسئز سمبۇللر بونلار. بؤیلە ایرتیباطسئز سمبۇللرین باغلانتئسئنئ بیز بیلەمییۇروز.” (یوسوف سورەسی؛ 44)
“أحلَام” رۆیادا گؤرۆلن گؤرۆنتۆلر، سمبۇللر آنلامئنا گلن “حِلم” کلیمەسینین چۇغولودور. “أضغَاث” ایسە بیتکی ساپلارئندان اۇلوشان دمت آنلامئنا گلن “ضغث” کلیمەسینین چۇغولودور. صاد سورەسینین آیتیندە دە کلیمە؛ “اۇتلاردان اۇلوشان بیر دمت” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
دمتین ایچیندەکی ساپلار آراسئندا طابیعی بیر باغ یۇقتور. اۇنلارئ بیر آرادا توتان صونعی بیر باغدئر.
آداملارئن ملیکین رۆیاسئنئ تاعبیر أدەمەمەلرینین سببی، رۆیادا گؤردۆگۆ سمبۇللرین گرچک اۇلایلارلا آراسئنداکی باغلانتئیئ قورامامالارئدئر. ذاتن؛ “بؤیلە ایرتیباطسئز سمبۇللرین باغلانتئسئنئ بیز بیلەمییۇروز” دیەرک بونو رۆیاداکی سمبۇللرین دۆنیوی قارشئلئقلارئنئ قورامادئقلارئنئ سؤیلەمیش اۇلویۇرلار. گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە آیتتە گچن “تەویل” کلیمەسی؛ “باغلانتئسئنئ قورماق، پارچالارئ بیرلشتیرمک” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
ج- رۆیانئن تەویلی (تَأوِیلُ الرُّؤیَا)
یوسوف سورەسینین آیتیندە، یاعنی قئصصانئن سۇنوندا یوسوف (ع) چۇجوقلوغوندا گؤردۆگۆ رۆیانئن باغلانتئسئنئن تاماملاندئغئنئ ایفادە أتمک ایچین؛ “هذا تأوەل رؤیای من قبل” دەر. بو؛ “ایشتە داحا اؤنجە گؤردۆگۆم رۆیانئن تەویلی بودور” دەمکتیر. بونونلا، هنۆز بیر چۇجوق ایکن گؤردۆگۆ رۆیانئن باغلانتئسئنئن قورولدوغونو قاصدەتمکتەدیر. عاینئ سورەنین اۆچ آیتیندە دە “بتأویلە” شکلیندە رۆیایئ تمثیل أدن ضامیرە موضاف اۇلاراق “تەویل” کلیمەسی گچمکتەدیر وە یینە قاصدەدیلن یوسوفون (ع) زیندان آرقاداشلارئنئن گؤردۆگۆ رۆیالارئن گرچک حایاتلا باغلانتئلارئدئر.
د- صابئر گؤسترەمەدیگین شەیلرین تەویلی
(تَأوِیل مَا لَم تَستَطِع عَلَیەِ صَبرًا)
کهف سورەسینین ایکی آیتیندە موسانئن (ع)، آرقاداشلئق أتتیگی کیشینین یاپئپ أتتیکلری قارشئسئندا صابرەدیپ ایعتیراض أتتیگی اۇلایلارئن آرقا پلانئ آنلامئندا “تأویل ما لم تستطیع علیە صبرا” ایفادەسی گچمکتەدیر. بیلیندیگی اۆزەرە موسا (ع)، آللاهئن، قاتئندان بیلگی ورەرک ایکرامدا بولوندوغونو بیلدیردیگی قولا -کی بو بیر ملک اۇلمالئدئر- یۇل آرقاداشلئغئ تکلیف أدینجە ملک اۇنا: “سن بنیملە بیرلیکتە اۇلمایا دایانامازسئن، ایچیۆزۆنۆ بیلمەدیگین بیر شەیە ناسئل دایاناجاقسئن” دەمیش، یینە دە موسانئن (ع) ائصرارئ اۆزەرینە برابر یۇلا چئقمئشلاردئ. یۇلدا، هر اینسان گیبی موسانئن (ع) آنلام ورەمەدیگی وە ایعتیراضدا بولوندوغو بیر تاقئم حادیثەلر یاشانمئش، أن سۇنوندا ملک؛ “دایانامایاجاغئن شەیلرین سانا ایچیۆزۆنۆ (تەویلینی) بیلدیرەجگیم؛ “سأنبئک بتأویل ما لم تستطیع علیە صبرا” دیەرک یاپتئقلارئنئن گرکچەلرینی آرقا پلانلارئنئ موسایا (ع) آنلاتمئش وە “ذلک تأویل ما لم تستطح علیە صبرا = ایشتە صابئر گؤسترەمەدیگین شەیلرین باغلانتئسئ بو” دەمیشتی.
آیتتە گچن تەویل کلیمەسی، موسانئن (ع) شاهید اۇلدوغو، آنلام ورەمەدیگی وە ایعتیراض أتتیگی اۇلایلارئن آرقا پلانئنئ ایفادە أتمکتەدیر. بو آیتتن حارەکتلە “تەویل” کلیمەسینە؛ “هرحانگی بیر اۇلایئن آنلاشئلماسئنئ ساغلایان آرقا پلان” آنلامئ وریلەبیلیر.
