گیریش /اؤزت
قورئانا گؤرە تۆم نبیلر؛ هم نبی هم رسولدۆر. یاعنی تۆم نبیلر کیتاب آلمئش وە آلدئغئ کیتابئ رسول اۇلاراق تبلیغ أتمیشلردیر (نبی-رسول). نبیلیک عونوان، رسوللۆک ایسە یوموشتور. بو نەدنلە “نبی-رسول” ایلیشکیسینی “دیپلۇمات-ألچی” ایلیشکیسینە بنزتەبیلیریز.
“سارغئت گتیرن /ایلتن” آنلامئنداکی “ألچی” کلیمەسی گنل بیر ایفادەدیر. سارغئدئن صاحیبینە گؤرە “آحمد’ین ألچیسی”، “محمد’ین ألچیسی”، “دەولتین ألچیسی” وە “آللاهئن ألچیسی” اۇلابیلیر. دەولتین ألچیسینە “دیپلۇمات-ألچی”، آللاهئن ألچیسینە ایسە “نبی-ألچی” دەریز. دیپلۇماتلئق وە نبیلیک؛ عونواندئر، ألچیلیک ایسە؛ یوموشتور. دیپلۇمات عونوانئنئ آنجاق دەولت، نبیلیک عونوانئنئ دا آنجاق آللاە ورەبیلیر. دەولت دیپلۇماتلارئنئ وە آللاە نبیلرینی “ألچی” اۇلاراق واظیفەلندیریر. داحا دۇغروسو دەولتین ألچیلیگینی آنجاق دیپلۇماتلار، وە آللاهئن ألچیلیگینی دە آنجاق نبیلر یاپابیلیر. دۇلایئسئیلا دەولتین تۆم ألچیلری “دیپلۇمات-ألچی”، وە آللاهئن تۆم ألچیلری دە “نبی-ألچی”دیر. تۆم نبیلر آلدئغئ کیتابئ تبلیغ أدرلر. یاعنی ألچیلیک (رسوللۆک) یوموشونو دە یاپارلار. بونا مجبوردورلار. چۆنکی کیتاب اۇنلارا بو شارطلا وریلمیشتیر.
تۆم نبیلر گیبی موحاممد (ع) دە (دۇغال اۇلاراق) هم “نبی” هم “رسول”دۆ. نیتەکیم اۇنا باعضئ آیتلردە “أی رسول!”، باعضئ آیتلردە ایسە “أی نبی!” شکلیندە حیطاب أدیلمیشتیر. یاعنی رسول موحاممد ایلە نبی موحاممد عاینئ ذاتتئر. آما بونا راغمن قورئان (نبییە دگیل) دائیما “رسولە ایطاعات” ایستەمکتە وە “رسولۆ اؤرنک” گؤسترمکتەدیر. قورئاندا “رسولە ایطاعات أمرەدن” اۇنلارجا آیت وارکن، “نبییە ایطاعات أمرەدن” وەیا “نبییی اؤرنک گؤسترن” هیچبیر آیت بولونماماقتادئر. قورئانا گؤرە ایطاعات أدیلەجک اۇلان دا، اؤرنک آلئناجاق اۇلان دا (نبی دگیل) رسولدۆر. دەمک کی قورئانا گؤرە “نبی” ایلە “رسول” آراسئندا چۇق اؤنملی بیر فارق وار.
موحاممد (ع) کندیسینە قورئان واحیەدیلمەیە باشلاندئغئ آندان ایعتیبارن نبی ایدی. نبیلیک، اۇنون قورئان ایلە بیرلیکتە آلدئغئ عونواندئر. اۇنون بو عونوانئ سۆرکلیلیک عارض أدر. یاعنی اۇ، 40 یاشئندان سۇنرا سۆرکلی اۇلاراق (گۆندۆز گجە) نبی ایدی. آما رسوللۆک اۇنون یاپتئغئ بیر واظیفە ایدی. اۇ یالنئزجا قورئانئ تبلیغ أدرکن رسولدۆ. دۇلایئسئیلا اۇ، یدی گۆن ییرمی دؤرت ساعات (هر دائیم) نبی، آما یالنئزجا قورئانئ تبلیغ أدرکن (آرالئقلئ اۇلاراق) رسولدۆ.
قورئانئن رسولە ایطاعات ایستەمەسینین نەدنی بودور (رسولۆن قورئانئ تبلیغ أتمەسی). رسول، کندیسینە واحیەدیلن آیتلری اۇلدوغو گیبی تبلیغ أدر. عیلاوە وەیا أکسیلتمە یاپماز. یاپاماز. ایجتیهاد دا یاپاماز. دۇلایئسئیلا رسولۆن حاطا یاپما ایحتیمالی یۇقتور. رسولۆن هم کندیسی هم دە تبلیغ أتتیگی آیتلر ایلاهی قۇروما آلتئندادئر. آما نبی، ایلاهی قۇروما آلتئندا دگیلدیر. بو نەدنلە نبینین باعضئ ایجتیهادلارئندا یانئلدئغئ اۇلموشتور. بونلار قورئان ایلە ثابیتتیر.
قورئانئن رسولە ایطاعات ایستەمەسی وە رسولۆ اؤرنک گؤسترمەسی، آما نبییە ایطاعات أمرینین وەیا نبییی اؤرنک آلما تاوصیەسینین بولونماماسئ؛ ایشتە بو سببلرە دایانئر: 1) قورئانئ تبلیغ أدنین رسول اۇلماسئ، 2) رسولۆن یانئلماماسئ، 3) رسولۆن وە تبلیغ أتتیگی آیتلرین ایلاهی قۇروما آلتئندا اۇلماسئ، 4) نبینین ایلاهی قۇروما آلتئندا اۇلماماسئ وە 5) باعضن یانئلماسئدئر. قئساجا: “آللاهئن رسولۆ واسئطاسئیلا بیزە ایلتتیگی تۆم بویروقلارئن ایلاهی قۇروما آلتئندا بیزە اینتیقال أتمەسی، بو سایەدە رسولە ایطاعاتین دائیما مۆمکۆن اۇلماسئ آما نبییە ایطاعات أتمەنین وە نبییی اؤرنک آلمانئن بیز مۆمینلر ایچین فیعیلن ایمکانسئز اۇلماسئدئر” دیەبیلیریز.
رسولە ایطاعات أتمک وە رسولۆ اؤرنک آلماق (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرە تابیع اۇلاراق دگیل) آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلاراق ساغلانابیلیر. آللاهئن کلامئ وە رسولۆن بەیانئ اۇلان قورئان؛ رسول موحاممدین (واحیە دایالئ) حادیثلریدیر. أن گۆزل وە أن صاحیح حادیثلر؛ “آیتلردیر”. قورئان کندی آیتلرینی بؤیلە تانئملاماقتادئر؛ أن گۆزل حادیث (أحسَنَ الحَدِیث) شکلیندە.
قورئانئن بۆتۆن آیتلری رسول موحاممدین آغزئندان چئقان بەیانلارئدئر. اینسانلئق عالمی آللاهئن کلامئ اۇلان بو آیتلری “شرفلی بیر رسولۆن سؤزۆ” اۇلاراق ایشیتمیشتیر. قورئاندا بولونوپ دا رسول موحاممدین آغزئندان چئقمئش اۇلمایان (رسولۆن حادیثی اۇلمایان) هیچبیر آیت یۇقتور. آللاە آیتلرینی رسولۆنە واحیەتمیش، رسول دە کندیسینە واحیەدیلن بو آیتلری اینسانلارا تبلیغ أتمیشتیر. دۇلایئسئیلا قورئان آیتلرینین؛ 1) رسولۆن آغزئندان چئقتئغئ (رسولۆن بەیانئ اۇلدوغو)، 2) آللاها حائید (واحیە دایالئ) اۇلدوغو، 3) ایلاهی قۇروما آلتئندا اۇلدوغو وە 4) بیزلرە تواتۆرن اینتیقال أتتیگی کسیندیر. قئساجا آللاە کلامئ اۇلان قورئانئن رسول موحاممدین واحیە دایالئ (گرچک) حادیثلری اۇلدوغو کسیندیر. بونا دائیر هیچبیر شۆبهەمیز یۇقتور.
بونا قارشئ کلاسیک حادیثلرین (نبییە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلرین) نبییە عائیدیەتی بیلە کسین دگیلدیر. قالدئ کی بونلارئن نبییە عائیدیەتی کسین اۇلسا بیلە قورئانئن نبییە ایطاعات أمری وە /وەیا نبییە اؤرنک اۇلما تاوصیەسی بولونمادئغئندان باغلایئجئلئغئ یۇقتور. نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرلە قورئاندا بولونمایان هرحانگی بیر حۆکۆم ایحداث أدیلەمز. بو، قورئانا عیلاوە یاپماق آنلامئنا گلیر. اۇیسا قورئان، دین قۇنوسوندا تام اۇلان (أکسیک اۇلمایان) بیر کیتابتئر. نە وار کی قورئان ایلە موطابئق اۇلان (آیتلرین حۆکمۆنۆ ایظهار أدن) حادیثلرە تابیع اۇلونابیلیر. آما بو، قورئانا تابیع اۇلماق آنلامئنا گلیر.
آللاە، مۆمینلرە لازئم اۇلان هر بیلگییی (تۆم دینی آحکامئ) رسولۆن حادیثلری (قورئان) ایلە بیلدیرمیشتیر. هم دە تافصیلاتئ ایلە بیرلیکتە. قورئان ایچردیگی بیلگیلری مۆمینلر ایچین آیرئجا تافصیل أدن (آچئقلایان) بیر کیتابتئر. بو نەدنلە مۆمینلر قورئان حۆکۆملریندن حسابا چکیلەجکلردیر. آما قورئاندا بولونمایان حۆکۆملردن یۆکۆملۆ دگیلدیرلر.
