دین
1.گیریش
گۆنلۆک حایاتتا چۇقچا قوللاندئغئمئز کلیمەلردن بیری اۇلسا دا هرکسین اۆزەریندە فیکیر بیرلیگی أتتیگی بیر دین تانئمئندان سؤز أتمک پک مۆمکۆن دگیلدیر. قایناقلارئمئزدا باقئش آچئلارئنا گؤرە دگیشەبیلن دین تانئملارئنا راستلاماقتایئز. باتئ منشەلی قایناقلارئ دا داحیل أتتیگیمیزدە دین قاورامئ اۆزەریندەکی تانئم قارغاشاسئ داحا دا ایچیندن چئقئلماز بیر حال آلماقتادئر.
قورئاندا چۇقچا گچن وە گنیش بیر آنلام یلپازەسینە صاحیب اۇلان دین قاورامئنئن تملیندە “بۇرچ ایلیشکیسی” واردئر.
بو تمل آنلام کلیمەنین تۆم قوللانئم آلانلارئنئ شکیللندیرمیش گیبی گؤزۆکمکتەدیر. مثەلا آحیرتتەکی حسابتان باحثەدن آیتلردە “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلان “یَومُ الدِّین” بونون بیر اؤرنگیدیر. بۇرچ ایلیشکیسینین أن اؤنملی عونصورلارئندان بیرینین “حساب” اۇلدوغو هرکسین ماعلومودور.
اینسانا هر شەیی وردیگی ایچین آللاە ایلە قول آراسئندا بۇرچ ایلیشکیسی واردئر. آلاجاقلئ اۇلدوغو ایچین دۆزنینە اویولماسئنئ، تسلیم اۇلونماسئنئ ایستەر. آللاهئن دینینین آدئنئن “ایسلام” اۇلماسئ وە اۇنون دینینین دیندارلارئنا “مۆسلیم” دەنمەسی بونداندئر.
دینین “دۆزن” آنلامئنا دا گلمەسی سببییلە، اینسانلارئن کندی قورغولادئقلارئ دۆزنلرە دە “دین” دەنیلمیشتیر. باعضئ آیتلردە دینین آللاهئن یانئ سئرا اینسانلارا دا نیسبت أدیلمەسینین تملیندە بو واردئر.
جانلئ جانسئز تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنا اویغون اۇلان “حایات طارزئ” آللاهئن قوردوغو دۆزندیر. اینسان وە جینلرین دئشئنداکی وارلئقلار گؤنۆللۆ یا دا گؤنۆلسۆز، آللاهئن أمرینی یرینە گتیرمک زۇروندا اۇلدوقلارئ ایچین کائیناتتاکی تۆم ایشلەییش آللاهئن قانونلارئ اۆزەرە یۆرۆر. بونلار بو ایشلەییشە قارشئ قۇیاماز، ایلاهی اؤلچۆلرە اویغون اۇلاراق گؤرەولرینی یاپارلار. اینسان ذاتن اۇنو چەورەلەین زۇرونلو اؤلچۆیە گؤرە یاشار. عاکسی تاقدیردە حایاتئنئ دوام أتتیرەمز. عاینئ داورانئشئ آللاهئن اۇنا یؤنلتتیگی بویروق وە یاساقلار حوصوصوندا دا گؤنۆللۆ اۇلاراق یاپماسئ بکلنیر. اویوپ اویماما قۇنوسوندا ترجیح حاققئ وریلن، آما یینە اؤلچۆ ایچرن وە دین دەنیلن دۆزنە اویدوغوندا؛ تسلیم اۇلموش وە مۆسلیم واصفئنئ قازانمئش اۇلور.
دین قاورامئنئن قورئان آچئسئندان دۇغرو بیر شکیلدە اۇرتایا قۇنولماسئ، قورئانئن آنلاشئلماسئندا بۆیۆک اؤنمە صاحیبتیر. بو چالئشمامئزدا بو قاورامئ یوقارئدا اؤزتینی وردیگیمیز چرچیوەدە ألە آلاجاغئز.
- دین کلیمەسینین کلیمە آنلامئ
“دین” کلیمەسی، عارابچادا “بۇرچ ایلیشکیسینه گیرمه؛ بۇیون أگمه؛ ایطاعات؛ قارشئلئغئنئ ورمک؛ عادت أدینمه” آنلاملارئنا گلن “د-ی-ن” کؤکۆندن ماصداردئر (ایسیم). بو کؤکۆن بیر دیگر ماصدارئ دا “بۇرچ” آنلامئنا گلن “دەین“دیر.
بۇیون أگمه، باغلانما، قارشئلئغئنئ ورمه وه ایطاعاتین؛ بۇرچلونون آلاجاقلئیا قارشئ قۇنومونو یانسئتماسئ سببییله بو آنلاملارئن، عاینئ کؤکتن گلن وه بۇرچ آلما-ورمه آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسی ایله ایرتیباطلئ اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر. بۇرچلو اۇلدوغو ایچین کؤلەیە “مدین /مدینە”، بۇرچ ایلیشکیلرینین گرچکلشتیگی، بو ایلیشکیلردن دۇغان آنلاشمازلئقلارئن حۆکمە باغلاندئغئ یا دا اۇتۇریتەیە ایطاعاتین گرچکلشتیگی یر اۇلماسئ سببییلە شهرە “مدینە”، آلاجاقلئنئن آلاجاغئنئ تاحصیل أدنە “دەییان”، اینسانلارئ بۇرچلو حالە گتیردیگی ایچین یاغمورا “دین” دەندیگی سؤیلنیر. حاتتا “دەین” کلیمەسینین آنلاملارئندان بیری اۇلاراق قارشئمئزا چئقان “حالی حاضئردا بولونمایان هر شەی” آنلامئنئن دا بۇرچ ایلیشکیسییلە ایرتیباطئ اۇلمالئدئر. “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنئن دین کلیمەسینه وریلن آنلاملارئن شکیللنمەسینده أتکین اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر.
کلیمەنین قورئاندا فیعیل حالده قوللانئمئنا، ایکی یرده راستلانئر.
ایلکینده، تەوبه سورەسینین 29-نجو آیتینده، “آللاهئن دینینی دین أدینمەمک (وَلا یَدینُونَ دِینَ الحَقِّ)” آنلامئندا گچر.
ایکینجی گچتیگی یر، باقارا سورەسینین 282-نجی آیتیدیر کی فیعیل بورادا “قارشئلئقلئ بۇرچ ایلیشکیسینه گیرمک (إذا تَدایَنتُم بِدَینٍ)” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
“دەین” کلیمەسی قورئاندا “بۇرچ” آنلامئندا چشیتلی آیتلرده گچر. مثەلا بلیرلی بیر سۆرەیه قادار بۇرچلانئلماسئ دوروموندا، طارافلارجا بو بۇرجون آیرئنتئلارئیلا قایدا گچیریلـمەسینین اؤنمی اۆزەرینده دتایلئ شکیلده دورولان باقارا سورەسینین 282-نجی آیتینده “دەین” بۇرچ آنلامئندادئر. کلیمه عاینئ آنلامدا؛ میراث تاقسیمینین، اؤلنین بۇرچلارئنئن اؤدنمەسیندن سۇنرا یاپئلاجاغئنئ حۆکمه باغلایان نیسا سورەسینین 11 وه 12-نجی آیتلرینده گچر. (مِن بَعدِ وَصيةٍ یُوصِي بِها أو دَینٍ) عاینئ کؤکتن اۇلاراق، بۇرچلا وە حسابا چکیلمەیلە باغلانتئلئ اۇلاراق ایکی یردە دە “مَدِین” گچر.
کلیمەنین “دین” شکلیندەکی قوللانئمئ قورئاندا چۇق یۇغوندور. “دۆزن” آنلامئندا باعضن آللاها باعضن دە اینسانلارا نیسبت أدیلەرک گچرکن باعضن دە حساب (حسابلاشما) آنلامئندا قوللانئلئر.
بیلیندیگی اۆزەرە بۇرچ ایلیشکیسی طارافلار آراسئندا (بۇرچلو-آلاجاقلئ) اۇلور. بۇرجون اؤدەمە شکلی، یری، زامانئ، اؤدنمەمەسی دوروموندا مۆئەییدەلری طارافلارجا بلیرلنیر، بیلینیر حالە گتیریلیر. بۇرچلو وە آلاجاقلئ آراسئندا بیر تاقئم حاق وە یۆکۆملۆلۆک دۇغار. بۇرجا دائیر تۆم بو عونصورلار، قورئاندا گچن دین کلیمەسینین آنلام چرچیوەسینین تثبیتیندە بلیرلەیجی رۇل اۇینار.
دین کلیمەسینین قورئاندا گنل اۇلاراق؛
آ- حساب /جزا (قارشئلئق)،
ب- اؤلچۆ /حۆکۆم /قانون /دۆزن آنلامئندا قوللانئلدئغئنئ سؤیلەمیشتیک. شیمدی بونلارا قئساجا دگینەلیم.
- دینین حساب /جزا (قارشئلئق) آنلامئنا گلمەسی
شو آیتته دین کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ … ﴿۳۶﴾ (سورة التوبة)
گؤکلری وه یری یاراتتئغئ گۆن، آللاهئن کیتابئندا اۇلان شودور: “آللاه قاتئندا آیلارئن سایئسئ اۇن ایکیدیر؛ بونلاردان دؤردۆ حارام آیلاردئر.” ایشته دۇغرو حساب (دین) بودور… (تەوبه سورەسی؛ 36)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیتته؛ آللاهئن قوردوغو سیستمده آیلارئن سایئسئنئن اۇن ایکی اوُلدوغو، بونلاردان دؤردۆنۆن ده حارام آیلار اۇلدوغو بیلدیریلمکته، سۇنراسئندا دا “ساغلام دینین” بو اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. (ذَلِکَ الدّینُ القَیّمُ)
آیتته سایئسال باعضئ ایفادەلردن سۇنرا “ساغلام دین بودور” شکلینده بیر ایفادەنین قوللانئلمئش اۇلماسئ، بو ایفاده ایله قاصدەدیلن “دۇغرو اؤلچۆ وه حساب” آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر. باعضئ آیتلرده عاینئ أورەلرینین حسابلا ایلیشکیلندیریلمەسی، یوقارئداکی آیتته گچن “دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئنا گلدیگینی تەیید أتمکتەدیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ … ﴿۵﴾ (سورة یونس)
گۆنشی ضیا، آیئ نور یاپان اۇدور. یئللارئن سایئسئنئ وه حسابئ بیلەسینیز دییه اۇنو منزیل منزیل (أورە أورە) اؤلچۆلندیرمیشتیر … (یونوس سورەسی؛ 5)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیتته، آیئن منزیل منزیل اؤلچۆلندیریلمەسینین سببی اۇلاراق “یئللارئن سایئسئنئن وه حسابئن بیلینمەسیندن” باحثەدیلییۇر. اۇ حالده آیتته گچن “دین” کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
