اؤن سؤز
قورئانئن اؤگرتتیگی قاوراملار سریسینین ألینیزدەکی کیتابچئغئندا سورە قاورامئنئ قورئاندان حارەکتلە ألە آلاجاغئز. بیلیندیگی اۆزەرە سورە دەنیلدیگیندە عاقلا ألیمیزدەکی موصحافلارئن 114 بؤلۆمۆندن هر بیری گلیر. آنجاق قورئانداکی قوللانئملارئنا باقئلدئغئندا سورە کلیمەسینین بونو آشان بیر آنلام درینلیگی اۇلدوغو گؤرۆلەجکتیر. ألینیزدەکی کیتابچئقتا تثبیت أدیلمەیە چالئشئلاجاق اۇلان آنلام دیققاتە آلئنمادان، “سورە” کلیمەسینین گچتیگی آیتلرین دۇغرو بیر شکیلدە آنلاشئلماسئ پک مۆمکۆن اۇلمایاجاقتئر.
گلەنکسل آنلامدا، یاعنی؛ “موصحافئن 114 بؤلۆمۆندن هر بیرینە سورە دەنیر” شکلیندەکی بیر قوللانئم، کلیمەنین گچتیگی باعضئ آیتلرین آنلاملاندئرماسئ وە ایضاحئندا سئقئنتئلارا سببیەت ورمکتەدیر. اؤرنک اۇلاراق، تۆرکیە دیانت واقفئنا عائید مئالدە هود سورەسینین 13-نجۆ آیتینە وریلن آنلامئ آقتارالئم:
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۱۳﴾ (سورة هود)
یۇقسا؛ “اۇنو (قورئانئ) کندیسی اویدوردو” مو دییۇرلار؟ دە کی: “أگر دۇغرو ایسنیز آللاەتان باشقا چاغئرابیلدیکلرینیزی (یاردئما) چاغئرئن دا سیز دە اۇنون گیبی اویدورولموش اۇن سورە گتیرین.” (هود سورەسی؛ 13)
یوقارئداکی مئالین همن دوامئندا شو آچئقلاما یاپئلئیۇر:
“بو مەیدان اۇقومانئن عارابچایئ أن گۆزل بیر شکیلدە قوللانانلارا یؤنلتیلمەسی دیققات چکیجیدیر. داحا سۇنرا اینن آیتی کریمەلرلە بو میقدار اۆچ آیتە قادار ایندیریلمەسینە راغمن اۇنلار بونا دا جسارت أدەمەمیشلر وە قئلئچلا قارشئلئق ورمک زۇروندا قالمئشلاردئر. بو سۇنوچ قورئانئن آللاە کلامئ اۇلدوغونون بۆیۆک بیر دلیلیدیر.”
یوقارئداکی آچئقلامادا، داحا سۇنرا اینن آیتلرلە اۇن سورە اۆزەریندن یاپئلان مەیدان اۇقومانئن اۆچ آیتە قادار ایندیریلدیگیندن باحثەدیلمکتەدیر.
قورئاندا نە بیر آیت، نە دە اۆچ آیت گتیریلمەسینە دائیر بیر طالب واردئر. بیر آیتتە اۇن سورە ایکی آیتتە دە بیر سورە گتیریلمەسی طالب أدیلمکتەدیر. موحتملن قورئاندا أن قئسا سورەنین اۆچ آیتتن اۇلوشماسئندان حارەکتلە بیر سورە گتیریلمەسینی طالب أدن آیتین آصلئندا اۆچ آیت گتیریلمەسینی طالب أتتیگی دۆشۆنۆلمۆشتۆر.
آنجاق سؤز قۇنوسو آیتلردە مسئلە بیر یا دا اۆچ آیت گتیرمە دگیل، سورە گتیرمە مسئلەسیدیر. بونون تملیندە دە سورە کلیمەسینین قورئانئن وردیگی اؤزل آنلام واردئر. بونا دیققات أدیلمەدیگی ایچین سورە کلیمەسینین گچتیگی آیتلرلە ایلگیلی آچئقلامالار آنلامسئز اۇلماقتادئر. دیانت ایشلری باشقانلئغئنجا نشرەدیلن “قورئان یۇلو” ایسیملی تفسیردەکی هود سورەسینین 13-نجۆ آیتییلە ایلگیلی شو ایفادەلر بونون بیر اؤرنگیدیر:
“اینکارجئلار حض. موحاممدین پەیغامبر اۇلدوغونا اینانمئیۇر، قورئانئن بیر واحی اۆرۆنۆ دگیل، کندیسینین اویدوردوغو دۆزمەجە بیر کیتاب اۇلدوغونو، آنجاق اینسانلار طارافئندان قابول أدیلمەسی ایچین آللاەتان گلن بیر واحی اۇلاراق ایلری سۆردۆگۆنۆ ایددیعا أدییۇرلاردئ. 13-نجۆ آیت اۇنلارئن بو ایددیعالارئنا جواب ورمکتە وە بیر اینسانئن بؤیلە اۆستۆن مزیەتلرلە دۇناتئلمئش بیر کیتابئ گتیرمەسینین مۆمکۆن اۇلدوغونا اینانئیۇرلارسا، آللاەتان باشقا یاردئما چاغئرابیلەجکلری یۆکسک دۆزەیلی أدیب، شاعیر وە بنزەری کیمسەلری دە چاغئراراق قورئانئن تامامئنئن دگیل، سادەجە اۇن سورەسینین بنزەرینی گتیرمەلرینی ایستەمک صورتییلە اۇنلارا مەیدان اۇقوماقتادئر. بو میقدار یونوس سورەسینین 38-نجی آیتی ایلە باقارا سورەسینین 23-نجۆ آیتیندە بیر سورەیە قادار ایندیریلمیش اۇلماسئنا راغمن عارابچایئ أن گۆزل بیر شکیلدە قوللانان مۆشریکلر بونا جسارت أدەمەدیکلری گیبی بیر آیتین بنزەرینی داحی یاپامامئشلاردئر.”
سورە کلیمەسینین آنلامئنئن موصحافتاکی 114 سورەنین هر بیری اۇلاراق قایئدلانماسئ وە بو آنلام اۆزەریندن حارەکت أدیلمەسینین تالی اوزانتئلارئ دا بولونماقتادئر. بوگۆن نۆزولە یاعنی اینیش تاریحینە دائیر سورە سئرالامالارئ وە بو سئرالامایئ دیققاتە آلاراق اۇلوشتورولان موصحاف ترتیبلری وە قورئان اۇقومالارئ ینیدن دۆشۆنۆلملی وە ألە آلئنمالئدئر.
سرینین داحا اؤنجەکی کیتابچئقلارئندا “قورئان” قاورامئنا دائیر باعضئ تثبیتلر یاپئلمئشتئ وە قورئانئن آنلاشئلماسئندا قورئانئن چۇق اؤنملی بیر قاورام اۇلدوغونا دیققات چکیلمیشتی. ألینیزدەکی کیتابچئقتا، بنزەر دورومون سورە قاورامئ ایچین دە گچرلی اۇلدوغو گؤرۆلەجکتی.
دۇک. فاتیح اۇروم
سورە
گیریش
گلەنکتە سورەیە “قورئانئ کریم آیتلرینین بیر آرایا گتیریلمەسی سۇنوجوندا اۇلوشان، سئنئرلارئ واحی دۇغرولتوسوندا رسولی أکرم طارافئندان بلیرلنن بؤلۆم” آنلامئ وریلیر. گنل قاناعات قورئاندا 114 سورە اۇلدوغودور. قورئانئن بللی بؤلۆملرینە سورە دەنیلمەسی، بیربیرییلە آهنکلی وەیا ماعنوی درەجەسی یۆکسک پارچالاردان مەیدانا گلمەسی یاحود اۇنلارئن هر بیرینین قورئان بیناسئنئن بیر قاتئنئ وەیا بیر پارچاسئنئ تشکیل أتمەسییلە گرکچەلندیریلیر. لیتەراتۆردە، شو آنکی موصحافئن سورە ترتیبینین واحیی بیر بیلدیریم می یۇقسا صاحابەنین ایجتهادئ ایلە می اۇلدوغونا دائیر تارتئشمالار مەوجودتور. یینە چشیتلی اؤلچۆتلرە گؤرە سورەلرین مککی-مدنی، آیت سایئسئ یا دا موحتواسئ یؤنۆیلە طئوال، مئین، مثانی وە موفاصصال گیبی تاصنیفلر مەوجودتور.
قورئاندا گچن سورە کلیمەلرینە آنلام وریلیرکن یوقارئدا تماس أدیلن آنلام قاصدەدیلیر. بو دورومدا مثەلا؛ “بیر سورە ایندیریلدیگیندە” آنلامئنداکی بیر آیتلە، شو آن موصحافتاکی 114 سورەدن بیرینین ایندیریلدیگینین قاصدەدیلدیگی دۆشۆنۆلۆر. آنجاق بو دۆشۆنجە گؤزدن گچیریلملیدیر. قورئانئن سورە کلیمەسینە وردیگی آنلامئن فارقلئ یؤنلری دە اۇلابیلیر. ألینیزدەکی چالئشمادا سورە کلیمەسینین گچتیگی آیتلر بو یؤنۆیلە تکرار ألە آلئناجاقتئر. اؤنجەسیندە کلیمەنین سؤزلۆکلردەکی آنلام چرچیوەسینە قئساجا تماس أدیلەجکتیر.
کلیمە آنلامئ
“السورة = سورە” کلیمەسینین کؤک حارفلری “س-و-ر“دیر. کلیمەنین فیعیل آنلامئندا “چەورەلەمک، یۆکسلمک” آنلامئ واردئر. “السور = سور” کلیمەسی “سورە” کلیمەسی ایلە عاینئ کؤکتن بیر ایسیمدیر وە “شهرین أطرافئنئ چەویرن دووار” آنلامئندا قوللانئلئر. “سور”؛ اۇ شهرین سئنئرلارئنئ بلیرلەر، چەورەلەر وە دیگرلرییلە آراسئنئ آیئرئر.
حادید سورەسینین 13-نجۆ آیتیندە کلیمەنین قوللانئمئ بونون قورئانی بیر اؤرنگینی اۇلوشتورور:
… فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ ﴿۱۳﴾ (سورة الحدید)
… سۇنرا آرالارئنا گیریش قاپئسئ اۇلان بیر دووار چکیلیر. ایچ طارافئندا هر تۆرلۆ ایکرام، دئش طارافئندا دا عاذاب اۇلور. (حادید سورەسی؛ 13)
قۇلا تاقئلان بیلەزیکلر ایچین “أسورة” وە “أساور” کلیمەلری قوللانئلئر. ذاتن بیلەزیک، ایکی اوجو بیرلشمیش وە سئنئر ایفادە أدن یاپئدادئر. تفععول بابئندا فیعیلین قوللانئمئندا سئنئرئ آتلایئپ ایچری سئزماق آنلامئ واردئر.
