سۇروملولوق دویغوسو، اینسانئ آحلاقا اویغون حارەکتلر یاپمایا مجبور توتار. سۇروملولوق، آحلاقی قوراللار وە ایلکەلر عائیلەدە قازانئلئر. بوندان دۇلایئ عائیلە قورومو بیر اینسانئن گلیشیمیندە أن بۆیۆک أتکنلردن بیریدیر.
دۆنیانئن ایمتیحان یری اۇلدوغونو بیلنلر هر زامان “آنلام آرایئشئ” ایچیندەدیرلر. کندینە وارلئق سۇرولارئنئ سۇرموش وە نە یاپمالئیئم دردیندە اۇلموشتور. بؤیلەلیکلە “اینانما ایچگۆدۆسۆ” ایلە حارەکت أتمیشتیر.
“نەرەدن گلدیم؟” سۇروسونون جوابئ، “اولوهیەت” قاورامئنئن ایچیندەدیر. هر شەیین یاراتئجئسئ وە صاحیبی اۇلان بیر گۆجۆن وارلئغئنا اینانمایئ برابریندە گتیریر.
“نە یاپمالئیئم؟” سۇروسونون جوابئنئ دا، “اؤرنک بشرلر اۇلان آللاە رسوللرینین” حایاتلارئندا گؤرمک مۆمکۆندۆر.
اینسانلارئن “وارلئق سۇرولارئنا” وردیکلری جوابلار، یاشاملارئنا آنلام قاتار. سؤیلملری وە داورانئشلارئ بو دۇغرولتودا اۇلور.
“سۇروملولوق دویغوسو”، اینسانئ آحلاقا اویغون حارەکتلر یاپمایا مجبور توتار. سۇروملولوق، آحلاقی قوراللار وە ایلکەلر عائیلەدە قازانئلئر. بوندان دۇلایئ عائیلە قورومو بیر اینسانئن گلیشیمیندە أن بۆیۆک أتکنلردن بیریدیر.
کیشینین کندینی یؤنتمەسی، کیشیلیگی ایلە اۇرتادا اۇلماسئ، حال وە حارەکتلری ایلە ایعتیدال ایچیندە اۇلماسئ، یۇل یۇردام بیلگیسینە صاحیب اۇلماسئ، نەرەدە، نەیی، ناسئل سؤیلەیەجگینی بیلمەسی، نەرەدە دورولوپ، نەرەدە حارەکت أتمەسی کیشینین کندیسی ایلە عالاقالئدئر.
حاصئلئ؛ آحلاق بیرەیسل اۇلاراق یاشانان بیر اۇلغودور. عائیلەنین وە تۇپلومون آحلاقئ اۇلماز، آنجاق “ایلکە وە قوراللارئ” واردئر. کیشی؛ کندینی یؤنتمەیی، بۆیۆکلرلە وە کۆچۆکلرلە ناسئل قۇنوشولاجاغئنئ، گیردیگی یرلردە ناسئل حارەکت أدەجگینی، یەمگی ناسئل ییەجگینی، کیمینلە ناسئل قۇنوشاجاغئنئ، سایغئیئ، سەوگییی، فداکارلئغئ، موحاببتی، ایلتیشیمی، عادالتی، مرحامتی عائیلەدە اؤگرنیر.
بو اؤگرتیلر کیشینین گلیشیمی وە کیملیک قازانماسئ ایچین اؤنملیدیر. عائیلەنین اؤگرتەمەدیگی بؤیلەسی دگرلی اۇلغولار، زامانلا کیشینین کیشیلیگینین گلیشمەمەسینە سبب اۇلور وە کیشییی کندینە یتەمەین بیر بیرەی حالینە گتیریر.
کندینە یتەمەین، یؤنتەمەین، کیشیلیگی تام اۇلوشمامئش ساغلئقلئ بیر بیرەی اۇلونماماسئ، یۇل یۇردام بیلگیسی اۇلاراق آنلاتئلان آحلاقی قوراللارئن اؤگرنیلمەمەسی سۇنوجوندا عائیلەلرینی دە یؤنتەمەمکتەدیرلر.
عائیلەلرین ایی بیر عائیلە یؤنتیمی آنجاق یؤنتیجیسینین ایی اۇلماسئ ایلە مۆمکۆندۆر. یؤنتیمی ایی اۇلمایان عائیلەلردە عیصیان اۇلماقتادئر. عادیل اۇلونمایان، حاقلارئنئن وریلمەدیگی، گۆونلرین اۇلوشمادئغئ تۇپلوملاردا ناسئل آنارشی اۇلوشویۇرسا، تۇپلومون کۆچۆک پارچاسئ اۇلان عائیلەلردە دە عاینئ دوروم اۇلوشماقتادئر.
ایمانئنئ حایاتلارئنا شاهید قئلماق ایستەینلرین هافتادا بیر دفعا هم برابر اۇلماق هم دە حوطبە دینلەمک ایچین چاغرئلدئغئ، گیتمەنین أن حایئرلئ اۇلدوغو بلیرتیلدیگی جومعا نامازئنئن عاقبیندە ایبنی مسعود، آللاە ألچیسینین شو شکیلدە دوعا أتتیگینی حابر ورمیشتیر:
“آللاها حامد اۇلسون، اۇندان یاردئم ایستەر، باغئشلانما طالب أدر، نفیسلریمیزین شرلریندن اۇنا سئغئنئرئز. آللاە کیمە هیدایت وریرسە اۇنو ساپتئراجاق یۇقتور. کیمی دە ساپئق سایارسا اۇنو دۇغرو یۇلدا سایاجاق کیمسە یۇقتور. آللاەتان باشقا ایلاە اۇلمادئغئنا شاهیدلیک أدریم. موحاممدین آللاهئن قولو وە رسولۆ اۇلدوغونا دا شاهیدلیک أدریم. اۇنو مۆژدەجی وە اویارئجئ اۇلاراق قئیامتتن اؤنجە اۇلغونلاشتئرمئشتئر. عیصیان أدن دە کندینە ضارار وریر. اۇنون آللاها بیر ضارارئ اۇلماز.”
عاقابیندە حاق تعالا ناحل سورەسیندە، یریۆزۆندە وە عائیلەدە عادالتین ناسئل گرچکلشەجگینی آنلاتئر: “موحاققاق کی آللاە عادالتی، ایحسانئ، آقرابایا (یاقئنلارا) یاردئم أتمەیی أمرەدر؛ چیرکین ایشلری، فنالئق وە آزغئنلئغئ یاساقلار. اۇ، دۆشۆنۆپ توتاسئنئز دییە سیزە اؤگۆت ورییۇر.”
اینانان اینسان اۇلمانئن بیرینجی شارطئ عادیل اۇلماقتئر. ایلیشکیلردە أن اؤنملی اۇلغو عادالتتیر. اؤلچۆلۆ حارەکتلردە بولونولماسئ، هرکسە حاققئنئن وریلمەسی عادالتین گرگیدیر. عادیل اۇلماق دنگەلی اۇلماقتان گچر. دنگەیی قایبەدنلر عادیل دە اۇلامایاجاقلاردئر.
اؤلۆمۆ وە یاشامئ، کیملر داحا گۆزل ایشلر یاپاجاق دییە ایمتیحانئن گرکچەسی قئلان حاق تعالا دنگە ایچیندە یاشایانلارئن قازانانلاردان اۇلاجاغئنئ بویورموشتور.
عائیلە حایاتئنداکی دنگە دە قارشئلئقلئ حاق وە حوقوقلارئن بیلینمەسی وە بو حاق وە حوقوقلارئن چیگننمەمەسی ایلە مۆمکۆندۆر.
حاق تعالا، نیسا سورەسیندە أمانتلرین قۇرونماسئنئ شو شکیلدە ایفادە أتمیشتیر:
“آللاە سیزە، أمانتلری أهلینە ورمەنیزی وە اینسانلار آراسئندا حۆکمەتتیگینیز زامان عادالتلە حۆکمەتمەنیزی أمرەدر. آللاە سیزە نە گۆزل اؤگۆت وریر. آللاە دینلەر وە گؤرۆر.”
أمانتین أمین کیشییە وریلمەسینین یانئندا بیر دە لایئق بیر کیشییە وریلمەسی دە شارطتئر. أمانتە لایئق اۇلماق بیر باصیرت وە فراست ایشیدیر.
بیلگی وە تجرۆبەلری ایلە فراستلرینی گنیشلتمەینلر باصیرتلی اۇلامازلار.
تسلیم أدەجگینیز أمانتینیزین، أهلیەت صاحیبی بیرینە وریلمەسی، أمانت صاحیبینین اؤنجەلیگی اۇلمالئدئر. بونون ایچین دە فراست وە باصیرت گرکمکتەدیر.
تجرۆبەلردن فایدالانمایانلار یانلئش کیشیلرە أمانتلری تسلیم أدەجکلردیر.
أمانتین أمین أللردە اۇلماماسئ آنارشییی گۆندمدە توتاجاقتئر. فسادا سبب اۇلاجاقتئر. آیاقلار باش، باشلار دا آیاق اۇلاجاقتئر.
آللاە رسولۆ: “ایشلر أهیل اۇلمایان کیمسەلرە وریلدیگی زامان قئیامتی بکلەیین.” بویورموشتور.
“أولیلیک”؛ حایات یۇلجولوغونا چئقان قادئن وە أرکگین برابر یۇل آلماسئ حالیدیر. باشئنئن اؤنجەدن تاعیین أدیلمەسی، یۇلجولوقتا شاشئرماماق وە ایستیقامت اۆزەرە یۇل آلماق ایچین چۇق اؤنملیدیر. زیرا آللاە رسولۆ بو دوروما شو شکیلدە بیر آچئقلاما گتیرمیشتیر:
“اۆچ کیشی سفرە چئقتئقلارئ زامان ایچلریندن بیرینی أمیر تاعیین أتسینلر.”
یۇل، ایی وە آحلاقی اۇلغونلوغا أریشمیش، نەرەدە نە یاپاجاغئنئ بیلن، یۇل یۇردام بیلگیسینە صاحیب اۇلانا بیر یۇل آرقاداشئ ایلە چکیلیر. باشقانئ ایی سچیلمیش بیر یۇلجولوقتا حئزلا یۇل آلماماق ایمکانسئزدئر.
حایات یۇلجولوغو حۆکمۆندە اۇلان عائیلەنین دە باشقانئ حۆکمۆندە اۇلان قۇجایئ ایی سچمک، بیر حانئم ایچین گلەجگە یاپئلاجاق أن بۆیۆک یاتئرئمدئر. زیرا سچیلن سادەجە قۇجا دگیل، أولادئن وە یۇلون سچیمیدیر.
بوندان دۇلایئ حاق تعالا بیزە شو شکیلدە دوعا أتمەمیزی بویورموشتور:
اۇنلار شؤیلە دوعا أدرلر: “راببیمیز! (صاحیبیمیز!) بیزە گؤز ببگی أشلر وە گؤز ببگی أولادلار ور! بیزی کندینی قۇرویانلارئن باشئندا (اؤندر) أیلە!”
تکرارئ اۇلمایان یاشامئن ایچیندە سچیملریمیز بیزی یا ذلیل یا دا عازیز أدر. گؤز ببگی أشلرین اۇلماسئنئن طابیعی سۇنوجو گؤز ببگی أولادلاردئر. قۇرونانلاردان اۇلماق، حاتتا بو قۇرونانلارئن اؤنۆندە اؤنجۆ اۇلماق دا هر زامان دیققات اۆزەرە یاشامایئ گرکلی قئلار.
اؤنجۆ اۇلماق، حاققئ وە صابرئ تاوصیە أتمک، تاوصیە أدرکن کندی نفیسلرینی اونوتماماق هر عاقلئ باشئندا اۇلان، سۇروملولوغونون فارقئندا اۇلان بیرەی ایچین اؤنجەلیک قۇنوسودور. آنجاق “ایچ حوضورو” بو شکیلدە ألدە أدیلیر.
راببولعالمین، کندی وارلئغئنا دلیل ماهیەتیندە اۇلان، حوضورا وە سۆکونا أریلەجک اۇرتام اۇلان عائیلەیی نیعمت اۇلاراق بیزلرە سونموشتور.
ایلگیلی آیت شو شکیلدەدیر:
“یانلارئندا راحاتلایاسئنئز، حوضور بولاسئنئز دییە سیزە، کندی تۆرۆنۆزدن أشلر یاراتماسئ دا آللاهئن آیتلریندندیر. آرانئزا سەوگی وە مرحامت دە قۇیموشتور. بوندا، دۆشۆنن بیر تۇپلولوق ایچین آیتلر واردئر.”
سۆکون بولماق، تسکین اۇلماق آنجاق قارشئلئقلئ سەوگیلرین اۇلوشماسئ وە بیربیرلرینە “مرحامت” أدیلمەسی ایلە اۇلور. سەوگینین حاکیم اۇلمادئغئ، آجئمالارئن اۇلمادئغئ عائیلەلردە نە حوضور نە دە موتلولوق واردئر.
سەویلن بیر اینسان سەودیگینە چۇق شەیلر وریر. سەوگیلرین اۇلوشماسئ آنجاق “موحاببت” ایلە اۇلوشوور. موحاببتلرین اۇلمادئغئ عائیلەلردە سەوگیلر قالبە یرلشمز. زیرا سەوگیلر قالبلردە آنجاق موحاببتلە یر بولور.
سەوگینین موحاببتلە قالبە یرلشمەسی حالینە “موەددت” دەنیر کی، آیتتە تام دا وریلمک ایستنن سەوگی بودور. آنجاق سەوگی، موددت بۇیوتوندا اۇلورسا أیلمە گچر. أیلمە گچن سەوگیلر، بیر زامان سۇنرا قارشئلئغئنئ یاراتاندان آلما ایستگینی دۇغوراجاقتئر.
موحاببتین پراتیگە دؤنۆش حالی اۇلان “موەددت“، سەون وە سەویلن آراسئندا یئقئلماز بیر کؤپرۆ اۇلوشتوراجاقتئر. قاوغالار اۇلسا دا، سۇرونلار بۆیۆسە دە، دپرملر اۇلسا دا آصلا سارسئلماز بیر حال آلاجاقتئر.
عائیلەدەکی موحاببتی اۇلوشتورمادا دنگە، اینسانلئغئن تملینی اۇلوشتوران “مرحامتتیر“. هر اینسانئن مرحامت أدیلمەیە ایحتیاجئ واردئر. مرحامت أدیلمەین، آجئنمایان هر اینسان زامانلا جانی بیر دوروما دۆشەبیلەجکتیر.
قاتئ قالبلری یوموشاتان، کین وە دۆشمانلئقلارئ دیندیرن، قاردشلیگین فیلیزینی اۇلوشتوران عولوی دویغولار “مرحامت” ایلە اۇلوشور. مرحامتین اۇلدوغو أولردە حوضورلو وە ساکین بیر اۇرتام حاکیمدیر.
نە قادار مرحامت أدیلییۇرسا، اۇ قادار مرحامت أدیلمە حاق أدیلیر. سەوگینین حاکیم اۇلمادئغئ بیر بدن، مرحامتی دە یاپامایاجاقتئر.
ایمانئن آنلامئ اینانماق وە گۆونمکتیر. حاق تعالا اینانئپ گۆونن وە حایاتئنا ایمانئنئ شاهید توتان قوللارئنا شو شکیلدە واعادتە بولونموشتور:
آللاهئن اینانئپ گۆونن وە ایی ایشلر یاپان قوللارئنئ سەویندیرەجگی شەی ایشتە بودور. دە کی: “سیزدن بیر قارشئلئق بکلەمییۇروم. بنیم بکلەدیگیم شەی، آللاها داحا چۇق یاقلاشتئراجاق شەیلرە ایلگی دویمانئزدئر.” کیم گۆزل بیر ایش یاپارسا اۇنا گۆزللیک أکلەریز. چۆنکۆ آللاە چۇق باغئشلار وە اۆزرینە دۆشنی أکسیکسیز یاپار.
حاصئلئ کلام: سؤزلر سۇروملولوق صاحیبیندە آنلاملئدئر. ایچ حوضورونو یاقالایاراق حوضورون تادئنئ اۇلان بیرەیلرین، “ساغلام عاقیدلە” أولنمەلرین عاقابیندە، صامیمیەتلە یاپئلان هر حارەکت هدفینی تام ووراجاقتئر.
پس أتمەدن، حایئردا یارئشاراق، صابئرلا وە نامازلا آللاەتان یاردئم دیلەیەرک آتئلان هر آدئم یاشانان بۆتۆن سۇرونلارئ چؤزەجکتیر.
ایچیندە حوضورون اۇلدوغو عائیلە اۇرتاملارئندا یتیشن یاورولار، گۆزل قۇقولو گۆللر میثالی گؤز آیدئنلئغئ نسیللر اۇلاجاقتئر. بو عائیلەلردن اۇلان گنچلر، ایش باشئنا گچینجە دە عادیل بیر تۇپلومون اۇلوشوموندا اؤندرلر اۇلاجاقلاردئر. بؤیلەسی بیر اۇرتامدا آنارشییە دە یر اۇلمایاجاقتئر.
آسیە تۆرکان
عائیلە دانئشمانئ
