فئطرات، پارانئن سربستچە
دۇلاشماسئنئ گرکتیریر
پارانئن کندیسی، هیچبیر ایحتیاجئ قارشئلاماز. نە یەنیر نە ایچیلیر نە دە گییلیر. آما اۇنونلا هر تۆرلۆ ایحتیاج قارشئلانابیلیر. بو سببلە پارا، دامارداکی قان گیبی سۆرکلی دۇلاشمالئدئر. دۇلاشئمدا اۇلمایان پارا، دۇلاشئمدا اۇلمایان قان گیبی ضارار ورمەیە باشلار.
قورئان، بیریکتیرمەیی دگیل؛ اینفاقئ أمرەدر. عارابچادا تۆنلە؛ “النفق = نافاق” دەنیر. “اینفاق”؛ بیر شەیی تۆنلدن گچیرمک گیبیدیر. قورئاندا بیریکتیرمە ایلە ایلگیلی بویروق یۇقتور، بۆتۆن بویروقلار “اینفاقا” یاعنی حارجامایا یؤنەلیکتیر. قان، ناسئل دامارلاردان گچیپ وۆجودا یایئلئرسا، گلیر وە ثروت دە اینفاق یۇلویلا، یاعنی حارجاما کاناللارئیلا تۇپلوما یایئلئر.
دۇلاشئمداکی پارا، اوغرادئغئ هر کیشینین ایشینی گؤرۆر. کیمینین بۇرجونو اؤدەر، کیمینە مال آلئر، کیمینە اۆرتیم، کیمینە ساتئش یاپتئرئر، کیمیلری ایچین دە ایشچی اۆجرتی اۇلور. اۆرتیمی آرتئرئجئ وە ایشسیزلیگی آزالتئجئ أتکی یاپار. فاقاط بو سۆرە ایچیندە اۇ پارانئن میقتارئ نە آرتار نە دە أکسیلیر.
پیاسایا گیرن هر پارا، أکۇنۇمییە حارەکت قازاندئرئر. آما فائیضلی کرەدی اۇلاراق گیررسە حارەکتلیلیک اوزون سۆرمز. چۆنکۆ اۇنو، اؤدەمە گۆنۆندن اؤنجە فائیضی ایلە بیرلیکتە پیاسادان چکمک گرکیر. فائیض، دۇلاشئمداکی پارایئ آزالتاجاغئ ایچین پیاسا، جانلئلئغئنئ قایبەدر وە عاجیلن ینی پارایا ایحتیاج اۇلور. اۇ دا فائیضلی اۇلورسا پیاسا گیتتیکچە دارالئر. ایشلم تکرارلاندئقچا کرەدی ایحتیاجئ آرتار وە دۇلاشئمداکی پارا آزالمایا وە فیاتلار آرتمایا دوام أدر. سۇنوندا چؤکۆش باشلار.
فئطرات، حۆر پیاسا ایستەر
مال وە حیذمت دۇلاشئمئنئن تام بیر حۆرریەت ایچیندە یاپئلماسئ گرکیر. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
أی مۆمینلر! ماللارئنئزئ آرانئزدا باطئل یۇللا دگیل، قارشئلئقلئ رئضایا دایالئ تیجارتلە یەیین. کندی کندینیزی اؤلدۆرمەیین؛ آللاە سیزە قارشئ مرحامتلیدیر. کیم بونو، سئنئرئ آشاراق وە یانلئشا ساپاراق یاپارسا اۇنو بیر آتشە سۇقارئز. بو، آللاها قۇلایدئر. (نیسا سورەسی؛ )
تیجارت، مال وە حیذمت ساتئشئ شکلیندە تانئملانابیلیر. بونلارلا ایلگیلی سؤزلشمەلر قارشئلئقلئ رئضایا دایانمازسا أکۇنۇمی چؤکر. بو یۆزدن دەولت، مال وە حیذمتین، سربستچە دۇلاشماسئنئن اؤنۆندەکی أنگللری قالدئرمالئ، فیاتلارئن حۆر اۇرتامدا اۇلوشماسئنا ایمکان ساغلامالئدئر.
بیر زامانلار مدینەدە فیاتلار یۆکسلمیش، نبیمیزدن نارح قۇیماسئ ایستنمیشتی. نارح، بیر مالئن أن چۇق قاچا ساتئلابیلەجگینین یتکیلی طارافئندان بلیرلنمەسیدیر. بونون اۆزرینە نبیمیز شؤیلە دەمیشتی:
“فیاتلارئ بلیرلەین، دارالتان، گنیشلتن وە رئزقئ ورن آللاەتئر. بنیم آصئل ایستەدیگیم، سیزدن بیرینیزین قانئ وە مالئ قۇنوسونداکی بیر حاقسئزلئقتان دۇلایئ بندن بیر طالبی اۇلمادان راببیمە قاووشماقتئر.” (تیرمیذی)
نبیمیزین سؤزۆ، یوقارئداکی آیتین گرگیدیر. آیتتە گچن کندی کندینیزی اؤلدۆرمەیین أمری، پیاسایا مۆداحالەنین بیر چشیت اینتیحار اۇلدوغونو گؤستریر. چۆنکۆ دەولتین مۆداحالە أتتیگی پیاسایا داحا آز مال گلیر؛ قئطلئق وە قارا بۇرسا اۇلوشور. سربست پیاسادا فیاتلارئن آرتماسئ ایسە اوجوزلوغون أن ایی حابرجیسیدیر. چۆنکۆ فیاتلارئن آرتتئغئنئ دویان هرکس اۇرتایا مال گتیریر وە قئسا سۆرەدە بۇللوق وە اوجوزلوق باشلار. پیاسانئن سربستچە اۇلوشماسئنئ اؤنلەدیگی ایچین نبیمیز، ماللارئن یۇلدا قارشئلانئپ پازارا اولاشمادان آلئنماسئنئ یاساقلامئش وە شؤیلە دەمیشتیر:
“ماللارئ یۇلدا قارشئلامایئن دا پازارا قادار اولاشسئن!”
بیر باشقا حادیثتە، مالئنئ یۇلدا ساتان ساتئجئنئن، پازارا گلدیگیندە فیاتئ یۆکسک بولماسئ حالیندە ساتئشتان جایابیلەجگینی سؤیلەمیشتیر.
ایحتیکار دا یاساقتئر. ایحتیکار؛ سؤزلۆکتە ییەجگی بیریکتیریپ ساقلاما وە پاهالئلاشماسئنئ بکلەمە آنلامئنا گلیر. حانفی مذهبیندن أبو یوسوفا گؤرە ایحتیکار؛ “ساتئن آلدئغئ بیر مالئ، حالقئن چۇق ایحتیاج دویماسئنا راغمن ساتماماقتئر.”
بؤیلە بیرینە، کندینە وە عائیلەسینە یتەجک میقتاردان فاضلاسئنئ ساتماسئ أمرەدیلیر. ساتماز دا ایحتیکاردا دیرنیرسە یتکیلی ماحکمەیە چئقارئلئر. حاکیم ناصیحات أدر وە اۇنو تهدید أدر، ایکینجی کز حاکیمین حوضورونا چئقارئلئنجا بؤیلە یاپماماسئ ایچین اۇنو حاپسەدر، کۆچۆک جزالار ورەبیلیر آما اۇ مالئ، نە زۇرلا ساتابیلیر نە دە نارح قۇیابیلیر.
نبیمیز بو قۇنودا شؤیلە دەمیشتیر:
“دئشاردان مال گتیرن قازانچلئ اۇلور، ایحتیکار یاپان دا لاعنتە اوغرار.”
“ایحتیکار یاپان سوچلودور.”
اۇلمایان مالئ ساتماق دا یاساقتئر. اینسانلار بو یۇللا دا ضارارا سۇقولابیلیرلر. نیتەکیم بوگۆن أمتیعا بۇرسالارئندا، اۇلمایان مال ساتئشئ یاپئلماقتا وە حاقسئز قازانچ ساغلانماقتادئر. حاکیم بین حیزام آدئندا بیر صاحابی نبیمیزە گلمیش وە شؤیلە دەمیشتیر:
“بیری گلییۇر وە بندە اۇلمایان بیر مالئ آلماق ایستییۇر. بن دە چارشئدان اۇنون ایچین آلئپ اۇنا ساتئیۇروم.”
نبیمیز بونا قارشئلئق شؤیلە دەمیش: “یانئندا اۇلمایانئ ساتما!”
ییەجک ماددەلرینین تسلیم آلئنمادان ساتئلماسئ دا یاساقلانمئشتئر. نبیمیز شؤیلە دەمیشتیر: “بیر طاعام (ییەجگی) ساتئن آلان اۇنو تسلیم آلمادان ساتماسئن.”
نبیمیز، مال آلمایا نیەتی اۇلمایان بیرینین، مۆشتری گیبی داورانئپ مالئ اؤومەسینی وە مۆشتریلری هیەجانا گتیرەرک فیات آرتئشئنا یۇل آچماسئنئ دا یاساقلامئشتئر. رکلاملارداکی آبارتئلئ ایفادەلر بو قاپساما سۇقولابیلیر. بۆتۆن بونلار، یوقارئداکی آیتین أمرەتتیگی قارشئلئقلئ رئضانئن حۆر بیر اۇرتامدا اۇلوشماسئنئ أنگللـەدیگی ایچین أکۇنۇمییی ترس یؤندە أتکیلەین باطئل یۇللاردئر.
بونلاردان سیپاریش عاقدینین یاپئلامایاجاغئ آنلاشئلمامالئدئر. سیپاریش، ایکی شکیلدە یاپئلابیلیر. بیری “سلمدیر”. “سلم”؛ “پارا پشین، مال ورەسیە اۇلماق اۆزرە یاپئلان ساتئش” شکلیندە تاعریف أدیلیر. ایشلم، ورەسیە ساتئشئن تام ترسینە یۆرۆر.
مالئن میقتارئنئن، اؤزللیکلرینین، تسلیم یرینین وە تسلیم تاریحینین عاقید سئراسئندا بللی اۇلماسئ شارطتئر. شارطلارئنا اویغون اۇلاراق یاپئلان بیر “سلم” عاقدی ایلە ایلری تاریحتە اۆرتیلەجک ماللار شیمدیدن ساتئلمئش وە بدلی ناقید اۇلاراق آلئنمئش اۇلور.
ایبن عابباس شؤیلە دەمیشتیر:
آللاهئن ألچیسی مدینەیە گلدیگیندە اینسانلار ایکی یئللئق، اۆچ یئللئق حورما ماحصولۆنۆ اؤنجەدن ساتارلاردئ. دەدی کی: “کیم بیر شەیی اؤنجەدن ساتارسا اؤلچۆسۆ بللی، تارتئسئ بللی، واعدەسی بللی اۇلسون!” (بوحاری)
ائستئصناع شکلیندە دە سیپاریش وریلەبیلیر. ائستئصناع، بیر مالئن اۆرتیمی ایچین ایعمالاتچئیلا یاپئلان آنلاشمادئر. ائستئصناعئن سلمدن فارقئ؛ پارانئن پشین وریلمەسینین شارط اۇلماماسئ ایلە مالئن تسلیم تاریحینین کسین اۇلماماسئدئر. ایلری بیر تاریحتە تسلیم آلئناجاق بیر مالئ شیمدیدن ساتئن آلماق فیاتئ اوجوزلاتئر. پشین لیرا اۇلان بیر مالئن ایکی آی واعدەلی فیاتئ لیرا اۇلورسا، بدلینین ایکی آی اؤنجەدن وریلمەسی حالیندە فیاتئ لیرا جیوارئندا اۇلابیلیر. اۆرتیجی، اۆرتەجگی مالئ شیمدیدن ساتاراق کندینی راحاتلاتمئش، مۆشتری دە ایحتیاجئ اۇلان مالئ داحا اوجوز بیر فیاتلا ألدە أتمە فئرصاتئ یاقالامئش اۇلور. ائستئصناع سؤزلشمەسینین، دۇغرودان ایعمالاتچئیلا یاپئلماسئ شارط اۇلمادئغئندان آرایا دیگر تۆججارلار گیرەبیلیرلر.
فائیض، أکۇنۇمییی دارالتئر، زکات بۆیۆتۆر
اینسانلارا گؤرە “فائیض”؛ مالئ آرتئرئرکن، “زکات” وە صاداقالار؛ آزالتئر. آللاها گؤرە دوروم ترسینەدیر: “فائیض”؛ دارلئغا، “زکات”؛ گلیشمەیە سبب اۇلور.
آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
آللاە، فائیضلی ایشلری (الربا = ریبا) دارا سۇقار، صاداقالارئ /زکاتلارئ (یربی = ایربا أدر) بۆیۆمە آراجئ یاپار. (باقارا سورەسی؛ )
