198-نجی آیتتە قورئانئن “آعجمی” بیر کیشییە یاعنی دیلە حاکیم اۇلمایان وەیا یابانجئ بیر کیشییە ایندیریلمەسی دوروموندان باحثەدیلمکتەدیر. دۇلایئسئیلا اۇنا ایندیریلەجک کیتاب آچئق وە فاصیح اۇلمایان تام آنلاشئلمایان ایفادەلردن اۇلوشاجاقتئر. بؤیلە بیر کیتاب ایچین دە قئرائاتتن سؤز أدیلمەسی، آیتلرینین یینە کۆمەلر اۇلوشتوردوغو وە بو یاپئیا دیققات أدیلەرک اۇقوندوغو آنلامئنا گلیر. چۆنکی آللاەتان گلن آیتلر ذاتن موطلاقا قورئاندئرلار؛ یاعنی کۆمەلر اۇلوشتوراجاق بیچیمدەدیرلر. آنجاق فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی بو کیشیلر دە کیتابئن طئلسئملئ، آچئق اۇلمایان ایفادەلر ایچرمەسی گرکتیگی شکلیندە مسندسیز ایددیعالار اؤنە سۆرمۆش اۇلمالئدئرلار. یینە فوصصیلت؛ 44’ە گؤرە بؤیلە بیر کیتابئن تافصیل أدیلمەسی سؤز قۇنوسو اۇلمایاجاقتئر.
قورئانئن فاصیح عارابچا قۇنوشان نبیمیزین دیلییلە قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلماسئ دا اۇ دیلین تۆم قورال وە اؤزللیکلرینە اویغون اۇلدوغونو گؤستریر:
فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا ﴿۹۷﴾ (سورة مریم)
قورئانئن سنین دیلینلە آنلاشئلماسئنئ قۇلایلاشتئردئق کی کندینی قۇرویانلارا اۇنونلا مۆژدە ورەسین، قارشئ قۇیان تۇپلولوغو دا اویاراسئن. (مریەم سورەسی؛ 97)
بورایا قادار أدیندیگیمیز بیلگیلر ائشئغئندا قورئان کلیمەسینین آیت گروبو آنلامئندا آللاهئن کیتابئنئن اؤنملی بیر اؤزللیگینی دیلە گتیردیگینی وە اۇنون صئفاتئ اۇلاراق قوللانئلدئغئنئ گؤردۆک. بو قوللانئمئ أن نت شکیلدە اۆستەلیک بیر دە اؤرنک ائشئغئندا گؤزلر اؤنۆنە سرن آیتلر یوسوف سورەسینین همن باشئندا قارشئمئزا چئقماقتادئر:
الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿۱﴾ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۲﴾ (سورة یوسف)
ألف، لام، را! بونلار هر شەیی آچئقچا اۇرتایا قۇیان کیتابئن آیتلریدیر. بلکی عاقلئنئزئ قوللانئرسئنئز دییە بیز بونو عارابچا قورئانلار شکلیندە ایندیردیک. (یوسوف سورەسی؛ 1-2)
داحا اؤنجە دە گؤردۆگۆمۆز بو آیتلردە کیتابئن آیتلرینین عارابچا قورئان یاعنی آیت کۆمەلری شکلیندە اۇلدوغو بلیرتیلدیکتن سۇنرا عادتا “ایشتە اۇ قورئانلاردان بیری” دەرجەسینە آشاغئداکی آیت گلییۇر:
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ ﴿۳﴾ (سورة یوسف)
ایشتە بو قورئانئ (آیتلر گروبونو) واحیەدەرک سانا حیکایەلرین أن گۆزلینی آنلاتاجاغئز. اۇیسا کی داحا اؤنجە سن بوندان تامامن حابرسیزدین. (یوسوف سورەسی؛ 3)
آیتین باشئنداکی “ایشتە بو” ایفادەسینی قوللانمامئزئن سببی بوراداکی قورئان ایفادەسینین بیر اؤنجەکی آیتین عاکسینە “ألیف-لام (ال)” بلیرلیلیک تاقئسئ ایلە “القُرآن” شکلیندە گلمیش اۇلماسئدئر. بؤیلەجە اؤنجەکی آیتتە قورئان اۇلما اؤزللیگی دیلە گتیریلیرکن قوللانئلان “قرآنا عاربیا (عارابچا آیت کۆمەلری)” بلیرسیز ایفادەسی بلیرلنمیش اۇلماقتا وە “اۇ عارابچا آیت کۆمەلریندن بیری اۇلاراق دا ایشتە بو کۆمەلری (القُرآن) واحیەدییۇر وە سانا حیکایەلرین أن گۆزلینی آنلاتئیۇروز” دەنیلمکتەدیر. دۇلایئسئیلا بورادا، دؤردۆنجۆ آیتلە باشلایئپ سورەنین سۇنونا قادار سۆرەجک اۇلان یوسوف قئصصاسئ ایچین “قورئان” ایفادەسی قوللانئلماقتادئر. چۆنکی قۇنویلا ایلگیلی آیتلر قورئاندا سادەجە بو سورەدە بیر آرادا بولونماقتا وە بو قئصصا باغلامئندا بیربیرلرییلە ایلیشکیلی، اینسیجاملئ بیر آیت کۆمەسی اۇلوشتورماقتادئرلار.
سۇن اۇلاراق قوراق کلیمەسینین آیت کۆمەسی آنلامئندا قوللانئمئنا حادیث ریوایتلریندە دە سئقلئقلا راستلاندئغئنئ بلیرتمەمیز گرکیر. بو دا کلیمەنین بو تریم آنلامئنئن واحیین ایلک موحاطابلارئ طارافئندان ایی بیلیندیگینی گؤسترمکتەدیر. بونلارا بیر اؤرنک شؤیلەدیر:
عابدوللاە بین عؤمردن: اینسانلار قوبا مسجیدیندە صاباح نامازئ قئلارلارکن بیریسی گلدی: “آللاە، پەیغامبر اۆزەرینە کاعنەیە یؤنلمەسی ایچین بیر ‘قورئان’ ایندیردی؛ سیز دە کاعبەیە یؤنلینیز!” دەدی. اۇنلار دا ناماز ایچیندە کاعبەیە یؤنلدیلر. (بوحاری)
کیتابئن قورئان اؤزللیگی راببیمیز تارافئندان اۇلوشتورولدوغونا گؤرە آیتلر گلیشیگۆزل دگیل، بیر سیستم داحیلیندە بیر آرایا گتیریلەرک بیر کۆمە اۇلوشتورمالئ وە یۆجە آللاە کیتابئندا قورئانئن بو اؤزللیگینین ناسئل قوللانئلماسئ گرکتیگینی یاعنی “قورئانئ آنلاما عیلمینین” دتایلارئنئ بیلدیرمیش اۇلمالئدئر. نیتەکیم بیر آیتتە راببیمیز شؤیلە بویورور:
إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا ﴿۱۰۵﴾ (سورة النساء)
گەچکلری ایچرن بو کیتابئ سانا بیز ایندیردیک کی اینسانلار آراسئندا آللاهئن گؤستردیگی (یؤنتم) ایلە حۆکمەدەسین. ساقئن حائینلرین ساوونوجوسو اۇلما. (نیسا سورەسی؛ 105)
اۇ حالدە شیمدی دە راببیمیزین تۆم کیتابلارئنا قۇیدوغو قورئان اۇلما اؤزللیگینین قورئانئ آنلامادا ناسئل قوللانئلاجاغئنئ یینە اۇنون آیتلریندن اؤگرنەلیم.
3.2. قورئان قاورامئنئن قورئانئ آنلاما
عیلمی /متۇدو آچئسئندان اؤنمی
قورئانئن قورئانلار یاعنی آیت کۆمەلری اۇلوشتوراجاق شکیلدە آیرئلمئش اۇلماسئ (ایسرا؛ 106) اۇنون ایلگیلی آیتلری دۇغرو بیر شکیلدە کۆمەلندیرەبیلەجک چالئشمالار یاپئلاراق اۇقونماسئنئ گرکتیرمکتەدیر. بو دا حۆکۆم چئقارماقتا عاجەلە أتمەمەیی وە آللاهئن یاردئمئنئ طالب أدەرک (ایسرا؛ 106) وە (طاها؛ 114) اۇقومایئ زۇرونلو قئلار. بو اۇقوما ألبتتە بیر متۇدا گؤرە اۇلماق زۇروندادئر. گیریش بؤلۆمۆندە دە گؤردۆگۆمۆز آعراف سورەسینین 52-نجی آیتیندەکی “بیر عیلیملە (عَلَی عِلمٍ)” ایفادەسی قورئانئن بیر متۇدو اۇلدوغونو گؤستریر:
وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۲﴾ (سورة الأعراف)
اۇنلارا بیر عیلیملە آچئقلادئغئمئز کیتاب گتیردیک؛ اینانان تۇپلولوق ایچین رهبر وە ایکرامئ بۇل اۇلان کیتاب. (آعراف سورەسی؛ 52)
طاها سورەسینین 114-نجۆ آیتینین سۇنوندا رسولوللاها سؤیلنن “راببیم عیلمیمی آرتئر دە!” (وَقُل رَبِّ زِدنِی عِلمًا) أمریندەکی “عیلیم” دە آعراف سورەسینین 52-نجی آیتیندەکی “عیلیم”، یاعنی قورئانئن آچئقلانما متۇدونا عاطئف اۇلمالئدئر. ذاتن داحا اؤنجە دە گؤردۆگۆمۆز گیبی بو آیت متۇدلا ایلگیلی آیتلردن بیریدیر:
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾ (سورة طە)
گرچک حۆکۆمدار اۇلان آللاە پک یۆجەدیر. قورئانئن (ایلگیلی آنلام کۆمەسینین) واحیی تاماملانمادان حۆکۆم ورمکتە عاجەلە أتمە. “راببیم عیلمیمی آرتئر” دە. (طاها سورەسی؛ 114)
قورئان آیتلرینین بیربیرلرییلە ایلیشکیسینی دتایلاندئران آلی عیمران سورەسینین 7-نجی آیتیندە دە؛ “بو عیلیمدە درینلشنلردن (اَلرَّاسِخُونَ فِی العِلمِ)” باحثەدیلمکتەدیر. یاعنی بو کیشیلر قورئانئ آنلاما متۇدونو بیلن وە آللاهئن یاردئمئ ایلە بو متۇدو گیتتیکچە داحا ایی قاورایئپ قوللانان کیشیلر اۇلمالئدئرلار:
هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۷﴾ (سورة آل عمران)
بو کیتابئ سانا ایندیرن اۇدور. بونون بیر قئسمئ موحکم (حۆکمە أساس آلئنان) آیتلردیر؛ اۇنلار کیتابئن آناسئدئر. دیگرلری مۆتشابیەتیر (موحکملرلە بنزشیرلر). قالبیندە أگریلیک اۇلانلار، ایستەدیکلری تەویل (باغلانتئیئ) قوروپ فیتنە چئقارماق ایچین کندی أگریلیکلری ایلە بنزشن آیتلرە اویارلار. اۇیسا کیتابئن تەویلینی (ایچ باغلانتئسئنئ) سادەجە آللاە بیلیر. “اۇ عیلیمدە” درینلشمیش اۇلانلار شؤیلە دەرلر: “بیز بو کیتابا ایناندئق؛ (موحکم، مۆتشابیە وە تەویل) حپسی دە راببیمیز قاتئنداندئر.” بؤیلە بیر بیلگییە سادەجە ساغلام دوروشلو اۇلانلار اولاشابیلیرلر. (آلی عیمران سورەسی؛ 7)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان آیتلرینین موحکم وە مۆتشابیە یاپئسئ آیت کۆمەلرینی اۇلوشتورمانئن آناحتارئدئر. بؤیلەلیکلە موحکم یاعنی بیر قۇنونون آنا آیتی اۇلان آیتلر اۇ قۇنویلا ایلگیلی کندیلری ایلە بنزشن (مۆتشابیە) باشقا آیتلرلە ایکیشرلی (مثانی) کۆمەلر اۇلوشتورماق صورتییلە آچئقلانئرلار:
كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ ﴿۲۵﴾ (سورة الزمر)
آللاە سؤزلرین أن گۆزلینی، بیربیرینە بنزەر (مۆتشابیە)، ایکیشرلی (آیتلر ایچرن) بیر کیتاب اۇلاراق ایندیرمیشتیر… (زۆمر سورەسی؛ 23)
بؤیلەجە آچئقلامایئ یاپان، کیتابئنا بو سیستمی قۇیان راببیمیزین بیذذات کندیسی اۇلور:
