قورئاندان اؤنجەکی کیتابلار دا عاینئ قورئان اۇلما اؤزللیگینی تاشئدئقلارئندان؛ بونو گؤرن، متۇدو بیلن کیشیلر قورئانئن بکلەدیکلری کیتاب اۇلدوغونو گؤرۆیۇر وە سجدەیە قاپانئیۇرلار. چۆنکی آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە بلیرتیلدیگی اۆزەرە، گلەجک اۇلان موصاددئق ألچییە یاعنی ینی کیتابا اویما زۇرونلولوقلارئ بولونماقتادئر. اؤنجەکی کیتابلارئن دا قورئان اۇلدوقلارئنا ایشارت أدن بیر دیگر آیت دە شؤیلەدیر:
فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿۹۴﴾ (سورة یونس)
سانا ایندیردیگیمیز شەیدن دۇلایئ شۆبهەن وارسا سندن اؤنجە کیتابئ اۇقویانلارا (قئرائات أدنلرە) سۇر. دۇغروسو راببیندن سانا دا عاینئ گرچک گلمیشتیر. ساقئن شۆبهەیە قاپئلانلاردان اۇلما. (یونوس سورەسی؛ 94)
آیتتە؛ “اۇقویانلار (قئرائات أدنلر)” دییە چەوریلمیش اۇلان کلیمە، قورئان کلیمەسینین شیمدیکی زامان فیعیل حالی اۇلان “یَقرَؤُونَ” کلیمەسیدیر. کیتابئن قئرائات أدیلمەسی، اۇنون قورئان اۇلما اؤزللیگی قوللانئلاراق اۇقونماسئ دەمکتیر. یاعنی قئرائات، باشتان بری گؤرمەیە چالئشتئغئمئز گیبی کیتابئن، آیتلر آراسئ ایلیشکیلر گؤزتیلەرک آللاهئن قۇیدوغو متۇدلا اۇقونماسئ آنلامئنا گلمکتەدیر. بو دا اؤنجەکی کیتابلاردا دا عاینئ سیستمین اۇلدوغونو گؤستریر. حاتتا بو سببلە رسولوللاە بیلە کندیسینە ایندیریلندن شۆبهە دویماسئ حالیندە اؤنجەکی کیتابلارئ بو سیستملە اۇقویابیلن کیشیلرە یؤنلندیریلمکتەدیر.
آیرئجا آیتتە “ایندیردیگیمیز” کلیمەسینە قارشئلئق گلن عارابچا ایفادە “تنزیل” دگیل، “اینزال” ایفادەسیدیر. یاعنی آیت؛ “سانا اینزال أتتیگیمیز…” شکلیندە باشلاماقتادئر. قورئانئن گنلینە باقتئغئمئزدا هر ایکیسی دە “ایندیرمە” آنلامئنا گلن “تنزیل” وە “اینزال” قاوراملارئ آراسئندا اؤنملی بیر فارق اۇلدوغونو تثبیت أتمکتەییز: “تنزیل” فۇرموندا گلن “ایندیرمە” ایفادەلری ایلە “ایندیریلن شەیین قایناغئنا” یاعنی آللاەتان گلدیگینە وورغو یاپئلئرکن، “اینزال” فۇرموندا قوللانئلان “ایندیرمە” ایفادەسیندە وورغونون “ایندیریلن شەیین ایچریگینە” یاعنی حۆکۆملرینە یؤنەلیک اۇلدوغونو گؤرمکتەییز.
دۇلایئسئیلا آیتتە نبیمیزین شۆبهە دویابیلەجگی شەی کندیسینە گؤندریلنین آللاەتان اۇلوپ اۇلمادئغئ دگیل، ایندیریلنین ایچریگیندە اولاشتئغئ حۆکمۆن دۇغرو اۇلوپ اۇلمادئغئدئر. بؤیلە بیر دورومدا اؤنجەکی کیتابلارئ قئرائات أدنلرە یؤنلندیریلمەسی دە یوقارئدا باحثەتتیگیمیز تۆم کیتابلاردان حۆکۆم چئقارما یؤنتمینین عاینئ اۇلدوغو قۇنوسونداکی گؤرۆشۆمۆزۆ دستکلەمکتەدیر. دۇلایئسئیلا آیتتە قئرائات أتمە فیعیلینین قوللانئلمئش اۇلماسئ آیتلر آراسئ ایلیشکیلری گؤزتیپ دۇغرو حۆکمە (حیکمتە) وارما آماچلئ متۇدیک بیر اۇقومایئ ایفادە أتمکتەدیر. قۇنویلا ایلگیلی بیر باشقا آیت دە شؤیلەدیر:
وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿۱۵﴾ (سورة یونس)
اۇنلارا، بیربیرینی آچئقلایان آیتلریمیز اۇقونونجا، بیزیملە قارشئلاشمایئ بکلەمەینلر دەرلر کی: “بیزە بوندان باشقا قورئان (آیتلر کۆمەسی) گتیر یا دا اۇنو دگیشتیر.” دە کی: “اۇنو کندیلیگیمدن دگیشتیرمەیە یتکیم یۇقتور. بن سادەجە بانا یاپئلان واحیە اویارئم. أگر راببیمە قارشئ گلیرسم بۆیۆک بیر گۆنۆن عاذابئندان قۇرقارئم.” (یونوس سورەسی؛ 15)
کندیلرینە اۇقونان آیتلری ایشلرینە گلمەدیگی ایچین بگنمەین کیشیلر، یرینە باشقا آیتلر ایستەرلرکن بیلە “قورئان” اۇلماسئنئ ایستییۇرلار. بو دا دەمکتیر کی، حۆکۆم آللاەتان اۇلماسئنئ آما بو وریلندن باشقا اۇلماسئنئ طالب أدییۇرلار. قئساجاسئ بورادا قورئاندان چئقارئلان حۆکمۆ بگنمەدیکلرینی، باشقا بیر آیتلر کۆمەسی گتیریلەرک حۆکمۆن دگیشتیریلمەسینین ایستندیگینی سؤیلەیەبیلیریز. آنجاق بو سیستمی راببیمیز قوردوغو ایچین رسولوللاهئن اۇندان باشقا بیر کۆمە اۇلوشتورماسئ وە فارقلئ بیر حۆکمە وارماسئ دۆشۆنۆلەمز.
4- سۇنوچ
قورئان قاورامئ یۆجە آللاهئن آیتلری ایچین اۇلوشتوردوغو أن اؤنملی اؤزللیک اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر. بلکی دە آللاهئن کیتابئنئ اۇقوما وە حیکمتە اولاشما قۇنوسوندا أن تمل قاورام اۇلدوغو وە اؤنجەکی کیتابلارئن منسوبلارئ طارافئندان دا بکلنن وە بیلینن اؤزللیکتە اۇلدوغو ایچین بو بکلنتییە وورغو یاپماق آدئنا، سۇن کیتابئن اؤزل ایسمی دە قورئان اۇلاراق بلیرلنمیشتیر. راببیمیزین سادەجە ایندیردیگی دگیل، یاراتتئغئ آیتلری دە ایلگیلی کۆمەلر اۇلوشتوراجاق شکیلدە اۇقونور وە آنجاق بو شکیلدە آیتلردن ینی بیلگیلر أدینیلەرک ایلرلەمە وە گلیشمە ساغلانابیلیر. دۇغاداکی هر بیر آیتی اۇقویابیلمک وە بیر سۇنوجا وارابیلمک ایچین اۇنونلا ایلگیلی سایئسئز آیتی دە بیرلیکتە دگرلندیرمک گرکتیگینی هر اینسان بیلیر. شو آیت یاراتئلمئش آیتلر آراسئنداکی کۆمەلشمەیە ایشارت أدییۇر اۇلسا گرکتیر:
وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ ﴿۶۱﴾ (سورة یونس)
هرحانگی بیر دورومدا اۇلوپ، اۇ دورومون قورئانئندان بیر شەی اۇقویۇرکن یا دا سیزلر بیر ایش یاپئیۇرکن، اۇنا دالئپ گیتتیگینیزدە موطلاقا سیزە شاهید اۇلوروز. یردە وە گؤکتە ذررە آغئرلئغئندا بیر شەی بیلە راببیندن گیزلی قالماز. بونلارئن کۆچۆگۆ دە بۆیۆگۆ دە موطلاقا آچئق بیر دفتردەدیر. (یونوس سورەسی؛ 61)
آیتتە ایچیندە بولونولان دورومون (شأن) قورئانئندان (ایلگیلی یاراتئلمئش آیتلر کۆمەسیندن) وە اۇنون تیلاوت أدیلمەسیندن یاعنی باغلانتئلارئنئن تاعقیب أدیلەرک اۇقونماسئندان باحثەدیلمکتە، آردئندان بیر ایشە دالئپ گیدیلمەسی دورومو دیلە گتیریلمکتەدیر. بورادا ایچیندە بولونولان دوروم وە /وەیا اوغراشئلان ایشلە ایلگیلی متۇدیک بیر چالئشما ایچریسیندە اۇلوندوغو آنلاشئلابیلیر. یاعنی یاراتئلمئش آیتلرین بیربیرلرییلە دۇغرو دگرلندیریلمەیە چالئشئلماسئ وە بیر سۇنوجا وارئلماق اۆزەرە غایرت صارف أدیلییۇر اۇلونماسئندان باحثەدیلییۇر اۇلمالئدئر.
یینە قورئانداکی قئرائات أیلمینین دە آیتلر کۆمەسی اۇلوشتورماق اۆزەرە اۇقوماق شکلیندە آنلاشئلماسئ گرکیر. شو آیت بو آچئدان اؤنملیدیر:
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴿۹۸﴾ (سورة النحل)
اؤیلەیسە قورئان اۇقویاجاغئن زامان تاشلانمئش شەیطاندان آللاها سئغئن. (ناحل سورەسی؛ 98)
آیتتە قورئانئن قئرائات أدیلمەسیندن یاعنی آیتلر آراسئ ایلیشکیلرین گؤزتیلەرک ایلگیلی آیت کۆمەلرینین اۇلوشتورولماسئ شکلیندە اۇقونماسئندان باحثەدیلمکتەدیر. بؤیلە بیر اۇقوما ایچین دیققاتلی اۇلماق، راببیمیزین آیتلری آراسئنا قۇیدوغو موحکم، مۆتشابیە ایلیشکیسینی دۇغرو دگرلندیرەبیلمک، متۇدو بیلن أکیپلر حالیندە چالئشماق گرکیر. بو دا اینسان وە جین شەیطانلارئنئن ورەبیلەجگی وسوسەلردن قۇرونمایئ، اؤن یارغئلارئمئزئ بیر کنارا بئراقمایئ وە آلی عیمران سورەسینین 7-نجی آیتیندە گؤردۆگۆمۆز گیبی کندی قافامئزداکینی قورئانا سؤیلتمک دگیل، آللاهئن سؤیلەدیگینە اولاشابیلمک ایچین چالئشمایئ گرکتیریر. بو سببلە آیتتە “دەمکتن” دگیل، “یاپماقتان” باحثەدیلمکتە؛ تاسلانمئش شەیطاندان آللاها سئغئنئرئم “دە!” (بویروغو) دگیل، تاشلانمئش شەیطاندان آللاها “سئغئن!” بویرولماقتادئر. بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴿۲۰۴﴾ (سورة الأعراف)
قورئان اۇقوندوغو زامان دینلەیین وە سوسون کی، اییلیک بولاسئنئز. (آعراف سورەسی؛ 204)
آیتتە؛ “قورئان قئرائات أدیلدیگی زامان” ایفادەسی قوللانئلماقتادئر. بورادا دا بیر قۇنودا حانگی آیتین حانگیسی ایلە باغلانتئلئ اۇلاراق اۇقوندوغو وە حۆکمە ناسئل وارئلدئغئ اۇرتایا قۇنولورکن دینلەمک وە سوسماق قاصدەدیلییۇر اۇلمالئدئر. بنزەر بیر آیت شؤیلەدیر:
وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ ﴿۲۹﴾ (سورة الأحقاف)
بیر گۆن جینلردن بیرقاچئنئ قورئانئ دینلەسینلر دییە سانا یؤنلندیرمیشتیک. اۇنو دینلەرکن بیربیرلرینە؛ “سوسون!” دەدیلر. اۇقوما بیتینجە اویارماق ایچین تۇپلولوقلارئنا گری دؤندۆلر. (آحقاف سورەسی؛ 29)
راببیمیزین قورئان دینلنسین دییە نبیمیزە یؤنلندیردیگی جینلرین بیر “قورئان” دینلەدیگینی عاینئ قۇنودا باحثەدن بیر باشقا آیتتن اؤگرنییۇروز:
قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا ﴿۱﴾ (سورة الجن)
دە کی: “بانا شونلار واحیەدیلدی؛ جینلرین بیر قئسمئ بنی دینلەمیش وە شؤیلە دەمیشلر: ‘بیز حایرانلئق اویاندئران بیر قورئان (آیت کۆمەسی) دینلەدیک.” (جین سورەسی؛ 1)
بورادا جینلرین “آیتلری” دگیل، “قورئان” دینلەدیکلرینین بلیرتیلمەسی، بیربیرلرییلە ایلگیلی آیتلر کۆمەسینی دینلەمەلری آنلامئندا اۇلمالئدئر. ذاتن نبیمیزین گلەنکسل شکیلدە عادتا بیر “دینی ریتۆئل اۇلاراق قورئان اۇقوماسئ” دییە بیر أیلمی سؤز قۇنوسو دگیلدیر. بورادا اۇنون اۇقودوغو، بیربیرلرییلە ایلگیلی آیتلر کۆمەسیدیر.
قورئانئن راببیمیز طارافئندان “قورئان” شکلیندە اۇلوشتورولموش اۇلماسئ، آراشتئرئلان هر قۇنودا دتایلئ بیلگییە اولاشابیلمەمیزی ساغلار. بؤیلەلیکلە هر چالئشمادا، قورئانئن بیتمز تۆکنمز بیر بیلگی حازینەسی اۇلدوغونا یاقئندان شاهید اۇلونور. آللاهئن دتایلئ بیر بیچیمدە تاعریف أتتیگی “قورئان اۇقوما متۇدو” دۇغرو اویغولاندئغئ تاقدیردە، هر قۇنودا آیرئنتئلئ وە دۇغرو بیلگییە اولاشاجاقتئر. عاکسی حالدە راببیمیزین “حیکمت” دەدیگی دۇغرو بیلگییی ألدە أتمک مۆمکۆن دگیلدیر.
بو سببلە قافاسئندا اؤنجەدن بلیرلەدیگی سۇنوجا اولاشماق، کندی قورغوسونو آللاها سؤیلتمک ایستەین کیشیلر، کیتابئن قورئان اۇلما اؤزللیگینی هیچە سایاجاق، آیتلر آراسئ ایلیشکیلری گؤرمزدن گلەجک وە آللاهئن قۇیدوغو بو باغلانتئلارئ قۇپاراجاقلاردئر. قورئاندان آللاهئن بیلدیردیگی بو متۇدا گؤرە دگیل، کندی قافالارئنا گؤرە حۆکۆم چئقارانلار سببییلە بوگۆن یریۆزۆندە “قورئانداکی ایسلامئن” أمارەلرینی گؤرمک مۆمکۆن اۇلماماقتادئر. چۆنکی بؤیلەسی بیر أیلمین قارشئلئغئ بودور:
كَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ ﴿۹۰﴾ الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ ﴿۹۱﴾ فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ ﴿۹۲﴾ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۹۳﴾ (سورة الحجر)
نیتەکیم بؤلۆپ آیئرانلارا دا (جزایئ) ایندیرەجگیز. بو قورئانئ پارچا پارچا أدنلرە… راببینە یمین اۇلسون کی حپسینی سۇرغویا چکەجگیز، یاپتئقلارئ بو ایشلردن دۇلایئ. (حیجر سورەسی؛ 93-90)
