د- دین بۆیۆکلرینی تانرئلاشتئرما
شەیطان وە یاردئمجئلارئ، نبییی تانرئلاشتئردئقتان سۇنرا دین بۆیۆکلرینی تانرئلاشتئرمایا قۇیولورلار.
بونون أن کستیرمە یۇلو، اۇنلارئن نبییی تمثیل أتتیگینی سؤیلەمکتیر. حئریستیانلار بونو، کیلیسەیی بیر شاحصئ ماعنوی یاعنی تۆزل کیشیلیک حالینە گتیرەرک یاپمئشلار، کیمی مۆسلۆمانلار دا اۇنلارئ تاعقیب أتمیشلردیر.
کاتۇلیک کیلیسەسینە گؤرە مسیح عیسا، گرچک تانرئ وە گرچک اینساندئر.
ایشتە بو نەدنلە اینسانلارلا آللاە آراسئندا تک آراجئدئر. شیمدی اۇ، بابانئن یانئندا حئریستیانلارئن آووکاتلئغئنئ یاپئیۇر. اۇنلار لهینە آراجئلئق أتمک ایچین حپ جانلئدئر. آللاهئن حوضوروندا دائیما حاضئر بولونور. اۇنون، کندیسی آراجئلئغئ ایلە آللاها یاقلاشانلارئ تامامن قورتارمایا گۆجۆ یتر.
تانرئلاشتئرئلان دین بۆیۆکلرینە یاقئشتئرئلان اؤزللیکلری شؤیلە سئرالایابیلیریز:
1.کائیناتئن باشایمامئ = شاحصئ ماعنوینین باشئ
عیسایئ تانرئلاشتئرمانئن هدفی، بیر دینی قوروم یاعنی شاحصئ ماعنوی اۇلوشتوراراق باشتاکی کیشییی، آرقاسئندان شاحصئ ماعنوییە قاتئلانلارئ تانرئلاشتئردئقلارئنئ سؤیلەییپ اینسانلارئ آللاە آدئنا کؤلەلشتیرمکتیر. کاتۇلیکلرە گؤرە عیسایئ کیلیسە تمثیل أدر. کیلیسە، هیەرارشیک اۇرگانلاردان وە مسیحین میستیک بدنیندن اۇلوشان بیر تۇپلولوقتور. کیلیسەنین، بیری اینسانی، دیگری ایلاهی اۇلان ایکی فارقلئ یاپئسئ واردئر. کیلیسە، اینسانلئقلا آللاە آراسئنداکی بیرلشمەنین ایشارتی وە آراجئدئر.
پاپانئن بۆتۆن کیلیسە اۆزریندە تام وە یۆجە بیر یتکیسی واردئر. پاپا، یانئلماز بیر اۇتۇریتەدیر.
پاپا، ایتالیانجادا بابا دەمکتیر. اۇنلار آللاها دا بابا دەرلر. کیلیسەنین باشئنا بابا دەمەلری، اۇنو آللاهئن یرینە قۇیماق ایچیندیر.
پاپایئ شؤیلە تانئتئرلار:
“پاپا یانئلمازدئر؛ پاپا، جانلارئن اۆزریندە تانرئسال آتاما سایەسیندە یۆجە، تام، دۇلایسئز، أورنسل یتکییە صاحیبتیر.”
بنزەر یاپئ، طاریقاتلاردا وە باعضئ جماعاتلردە دە واردئر. اۇنلار دا باشتاکی شاحصئ، آللاهئن دۇستو وە ولیلرین باشئ سایاراق آللاهئن أن یاقئنئنا یرلشتیریرلر. اینسانلارئ اۇنون أطرافئندا تۇپلاماق ایچین حالقئن کلتۆرۆنە گیرمیش “قوطوب” قاورامئنئ قوللانئرلار.
اۇنلارا گؤرە “قوطوب”، أن بۆیۆک ولیدیر؛ آللاهئن ایذنییلە کائیناتئ یؤنتیر.
عاقلئنئ قوللانمایان وەیا اۇ تۇپلولوقتا کیشیسل چئقار گؤرنلر توزاغا دۆشمەیە باشلارلار.
باشتاکی کیشی آللاهئن حالیفەسی سایئلئر. حالیفە، بیرینین یرینە گچن کیشییە دەنیر. سانکی آللاە أمکلی اۇلموش دا، اۇ کیشی اۇنون یرینە گچمیشتیر.
حورافەنین گریسی چۇراب سؤکۆگۆ گیبی گلیر.
اۇنا قوطبو آعظام دەنیر. ساغئندا وە سۇلوندا ایکی ایمام اۇلدوغو، ساغداکی ایمامئن، قوطون قارارلارئنئ، سۇلداکینین دە گرچک یؤنۆنۆ بیلیگی آنلاتئلئر. بونلار اۆچلری اۇلوشتورورلار. قوطوب، غاوث یتکیسینی دە آلدئغئ ایچین داردا قالانلارئن ایمدادئنا یتیشتیگی سؤیلنیر. اۇ کیشی آرتئق بیر قورتارئجئ وە کائیناتئن باشایمامئ سایئلئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
… وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ ﴿۱۰۰﴾ (سورة یونس)
… آللاە، عاقلئنئ قوللانمایانلارئن اۆستۆندە، آللاها گۆونمەمە پیسلیگی اۇلوشتورور. (یونوس سورەسی؛ 100)
بۆتۆن طاریقاتلاردا بو یاپئ واردئر.
مثەلا فتحوللاە گۆلنە گؤرە قوطوب، داحا دا درینلشیر وە آللاهئن ایکرامئنن قایناغئ حالینە گلیر. اؤزل دۇنانئمئ آچئسئندان اۇ، طئبقئ قوطوب یئلدئزئ گیبی تکتیر؛ یر وە گؤک أهلینین گؤزدەسیدیر. اۇنون نۆفوذو ماعریفتینە، حاققئن عیلمینە، اۇ دا، “نە عاینئ نە دە غایرئ” چرچوەسییلە آللاها تابیعدیر. یاعنی آللاە دگیلدیر آما اۇنون دئشئندا بیر شەی دە دگیلدیر.
جبرائیلین ماقامئ کائینات ایمامئنئن آلتئندا قالدئغئ ایچین بیر سؤیلشیسیندە فتحوللاە گۆلن: “جبرائیل بیر پارتی قورسا اۇنا اۇی ورمم،” دەمیشتیر.
2. آلت کادرۇنون تانرئلاشتئرئلماسئ
آلت کادرۇیا بونلار “حاواص = حاص کیشیلر” دەرلر. کاتۇلیکلر پاپایئ تانرئ یاپتئقتان سۇنرا آلت کادرۇداکی پاپازلارئ دا تانرئلاشتئرمئشلاردئر. اۇنلارا گؤرە پاپازلار؛ “آللاەلا ایلگیلی قۇنولاردا اینسانلارئ تمثیل أتمک ایچین آتانئرلار.”
فتحوللاە گۆلن دە کندینی آللاە ایلە عاینئ ماقاما گتیرینجە آلت کادرۇیو دا پاپازلار گیبی تانرئلاشتئرمئشتئر. قوطوب وە ایکی ایمامدان سۇنرا گلدیگینە، عالمین دؤرت یؤنۆندە گؤرەولی اۇلدوغونا اینانئلان دؤرت ولییە أوتاد دەنیر. گۆلنە گؤرە بونلار ایدریس، ایلیاس، عیسا وە حئضئرئن (ع) گؤرەوینی سۆردۆرۆرلر. حالقلا ایلیشکیلری دە جبرائیل، میکائیل، ایسرافیل وە عازرائیلین گؤزتیمیندە یۆرۆتۆلۆر. بورایا قادار اۇلانلار یدیلری اۇلوشتورور. آلت کادرۇدا یر آلان؛ “بو یدی ذاتتان هر بیری آیرئ بیر قئطعادا اۇتوراراق اۇراداکی ایلاهی یۆرۆتمەیە گؤزجۆلۆک أدرلر.
گۆلنە گؤرە بونلاردان باشقا، حالقئن ائصلاحئیلا مشغول اۇلان گؤنۆللری اییلیک دویغوسویلا شاهلاندئران وە فنالئقلارا قارشئ ماعنوی سدلر اۇلوشتوران قئرق کیشیلیک نۆجبا طاقئمئ واردئ. اۇنلار حایاتلارئنئ باشقالارئنئن ساعادتینە آدادئقلارئندان عؤمۆرلرینی باشقالارئنئن سئقئنتئلارئیلا حپ بیر درد کۆپۆ گیبی گچیریرلر.
بونون آرقاسئندان آللاهئن “باطئن” ایسمینین تجللیلری سایئلان 300 کیشیلیک نۆکبا طاقئمئ گلیر. گۆلنە گؤرە بونلار؛ اینسانلاردان هیچ آیرئلمایان اۇنلارئن یانلئشلارئنئ دۆزلتن وە نازیکچە هرکسی حایرا یؤنلندیرن، اینسانلارئن سئرلارئنا واقئف، آرئ دورو نفیسلردیر. ماددی عالم ایلە ماعنوی عالم آراسئندا بیر نویع ترجۆمانلئق حیذمتی گؤرۆرلر.
گؤرۆلدۆگۆ گیبی حاشا آللاە أمکلی اۇلموش، أورندە هر شەیی بونلار اۆستلنمیشلردیر.
ساعید نورسی بو قۇنودا فتحوللاە گۆلندن اؤندەدیر.
اۇ، آلت کادرۇسونو بؤیلە کۆچۆک ایشلرلە اوغراشتئرماز. چۆنکۆ هم کندیسی، هم دە اۇنو تمثیل أدن حاص شاگیردلری، آللاها عائید اۇلان بیرلیک ماقامئندادئرلار.
اۇنون سؤزلری دە شؤیلەدیر:
“ریسالەیی نورون ماعنوی کیشیلیگی وە اۇنو تمثیل أدن حاص شاگیردلرینین ماعنوی کیشیلیکلری “فرید = بیر تک اۇلما” ماقامئیلا شرفلندیکلری ایچین اۇنلارئن اۆزریندە، نە بیر اۆلکەنین قوطبونون نە دە زامانئنئن بۆیۆک بؤلۆمۆنۆ حیجازدا گچیرن قوطبو آعظامئن یتکیسی واردئر. بو سببلە قوطبو آعظامئنئن داحی أمرینە گیرمک زۇروندا دگیللردیر. هر دەویردە وار اۇلان ایکی ایمام گیبی، اۇنو تانئمایا مجبور اۇلمازلار. بن، أسکیدن ریسالەیی نورون ماعنوی کیشیلیگینی (کندیمی)، اۇ ایماملاردان بیری ظاننەدردیم. شیمدی آنلئیۇروم کی، غاوثئ آعظام، هم قوطوب هم غاوث هم دە فردیەت = بیرلیک ماقامئندا اۇلدوغوندان، آحیر زاماندا، شاگیردلرینین باغلاندئغئ ریسالەیی نور، اۇ فردیەت = بیرلیک ماقامئیلا شرفلنمیشلردیر.
آللاە تعالا بو گیبیلرلە ایلگیلی اۇلاراق شؤیلە بویورموشتور:
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ ﴿۱۶۶﴾ وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ ﴿۱۶۷﴾ (سورة البقرة)
“اؤندر سایئلان کیشیلر اۇ گۆن، کندیلرینە اویانلاردان سئیرئلئپ اوزاقلاشئرلار. آرتئق اۇ عاذابئ گؤرمۆشلر وە آرالارئنداکی بۆتۆن باغلار قۇپموشتور.
اۇنلارا اویانلار ایسە شؤیلە دەرلر: “کشکە ألیمیزە بیر فئرصات داحا گچسە دە اۇنلارئن بیزدن اوزاقلاشتئقلارئ گیبی بیز دە دۆنیادا اۇنلاردان اوزاقلاشابیلسک!” آللاە، اۇنلارئن یاپتئقلارئنئ، ایچلرینی یاقاجاق شکیلدە کندیلرینە گؤسترەجکتیر. آرتئق اۇ آتشتن چئقاجاق دگیللردیر.” (باقارا سورەسی؛ 167-166)
غاوث، قوطوب وە ایمام گیبی قاوراملار ایلریدە تکرار آنلاتئلاجاقتئر.
اینسانلارئ ایناندئرابیلمک ایچین بو گیبی کیشیلر اینساناۆستۆ سایئلئر.
رسالەیی نورلارا گؤرە ساعید نورسی؛ “ییرمی سنەدە اؤگرنیلمەسی گرکن عیلیم وە فنلرین اؤزۆنۆ اۆچ آیدا قاورایاراق اؤگرنیمینی تاماملامئش، حانگی عیلیمدن اۇلورسا اۇلسون، سۇرولان هر سۇرویا، ترددۆدسۆز وە درحال جواب ورمیشتیر. رۆیاسئندا نبیمیزدن عیلیم ایستەمیش، اۇ دا اۆممتینە سۇرو سۇرماماق شارطئیلا اۇنا قورئان عیلمینین اؤگرتیلەجگینی مۆژدەلەمیش، بو سببلە داحا چۇجوقکن عاصرئن بیلگینی اۇلاراق تانئنمئش وە کیمسەیە سۇرو سۇرمامئش، آما سۇرولان بۆتۆن سۇرولارا موطلاقا جواب ورمیشتیر.”
ساعید نورسی داحا ایلری گیدەرک شونلارئ سؤیلەر:
“بنیم اؤزل اۆستادئم اۇلان ایمامئ راببانی، عابدولقادیر گەیلانی ایلە جەوشنۆل-کبیر مۆناجاتئنئ کندیلریندن اؤگرندیم. ایمامئ غازالی وە زەینلعابیدین (رض) بیر دە اۇتوز سنەدن بری حض. حۆسەین وە ایمامئ عالیدن (رض) آلدئغئم درس وە اؤزللیکلە جەوشنۆل٠کبیر واسئطاسئیلا اۇنلارلا قوردوغوم ماعنوی باغ سایەسیندە گچمیش گرچکلری وە شیمدیکی ریسالەیی نوردان بیزە گلن مشربی آلدئم.
بنزەر ایددیعایئ شیعیلر، کندی ایماملارئ ایچین یاپارلار.
اۇنلارا گؤرە؛ “… ایماملاردان هیچبیری بیر اؤگرتمنە گیتمەمیش، بیر أگیتیمجیدن بیر شەی اؤگرنمەمیشتیر… هیچبیری بیر حۇجادان درس آلمامئش، هیچبیری بیر مکتبە، بیر مدرسەیە گیتمەمیشتیر. بؤیلە اۇلدوغو حالدە کندیلرینە بیر شەی سۇرولونجا درحال أن دۇغرو جوابئ وریرلر. دیللرینە بیلمییۇروم سؤزۆ گلمەدیگی گیبی، جواب ورمک ایچین دۆشۆنمەلری یاحود بیر مۆددت گجیکتیرمەلری دە واقیع دگیلدیر…”
“ایمامئن ایلاهی حۆکۆملرە، ایلاهی ماعاریفە، بۆتۆن بیلگیلرە صاحیب اۇلماسئ، پەیغامبر یاحود کندیسیندن اؤنجەکی ایمام واسئطاسئیلادئر…”
بو گیبی ایددیعالارئن گرچک اۇلما ایحتیمالی یۇقتور.
مثەلا ساعید نورسینین کندی ألییلە یازدئغئ اؤزگچمیشینە گؤرە ایلکاؤگرنیمدن سۇرا شەیح موحاممد جلالینین درس حالقاسئنا قاتئلمئش، اۇقونماسئ عادت اۇلان کیتابلارئ اۇقوموش وە داحا سۇنرا واندا 15 یئل قادار أگیتیم وە اؤگرتیملە مشغول اۇلموشتور.
تاریحچەیی حایاتتا وریلن بیلگییە گؤرە دە: “اؤنجە صارف وە ناحیو ایلە مشغول اۇلموش، ایظهارا قادار اۇقوموش، سۇنرا شەیح محمت جلالینین یانئنا گیتمیش، هر تۆرلۆ عیلمە عائید أثرلری اینجەلەمەیە قۇیولموش وە ایسلامی عیلیملرلە ایلگیلی قئرق قادار کیتابئ أزبرلەمیشتیر. آیرئجا سەیید نور محمت، شەیح عابدورراحمانئ تاغئ، شەیح فهیم، شەیح محمت کۆفروی، شەیح أمین أفندی، مۇللا فتحوللاە وە شەیح فتحوللاەتان دا درسلر آلمئشتئر.
بو سببلە، عیلیم حایاتئنئ اۆچ آیدا تاماملادئغئ، هر سۇرویا ترددۆدسۆز وە درحال جواب وردیگی وە بو اؤزللیگین اۇنا رۆیاسئندا نبیمیز طارافئندان وریلدیگی ایددیعاسئ اۇنو انساناۆستۆ گؤسترمە چاباسئندان باشقا بیر آنلام تاشئماز.
ساعید نورسی، 70 یاشئندان سۇنرا بیلە شو سؤزلری سؤیلەیەبیلمیشتیر:
“اۇن دؤرت یاشئندا ایدیم. اۇ زامان دیپلۇما صاحیبی اۇلمانئن گؤسترگەسی اۇلاراق حۇجا طارافئندان بانا سارئق سارئلماسئ وە جۆببە گییدیریلمەسینین اؤنۆنە أنگللر چئقمئشتئ. یاشئم کۆچۆک اۇلدوغو بۆیۆک حۇجالارا اؤزل اۇلان گییسی بانا یاقئشتئرئلمامئشتئ. دیگر یاندان بۆیۆک عالیملر بانا حۇجا دگیل، یا راقیب اۇلویۇر، یا دا قارشئمدا قۇنوشامئیۇرلاردئ. کندینی بنیم یانئمدا حۇجا گؤرەجک بیری چئقمامئشتئ. بن بو حاققئ أللی آلتئ سنە سۇنرا قوللانابیلدیم. بوندان یۆز سنە اؤنجە اؤلمۆش مەولانا ذۆلجناحەین حالید ضیائددین بانا، کندی جۆببەسی ایلە بیرلیکتە بیر سارئق گؤندردی، شیمدی اۇ جۆببەیی گیینییۇروم. بو مۆبارک أمانتی، ریسالەیی نور طالبەلریندن وە آحیرت قاردشلریمیزدن آسیە آدئندا بیر موحترم حانئمئن ألییلە آلدئم.”
ساعید نورسی، 14 یاشئندا ایکن راقیبسیز بیر عیلیم آداملئغئ پایەسینە اولاشتئغئنئ ایددیعا أتسە دە، تاریحچەیی حایاتئندا اۇن بش، اۇن آلتئ یاشلارئنا قادار بۆتۆن بیلگیسینین “سۆنوحات” قابیلیندن اۇلدوغو ایفادە أدیلمکتەدیر. سۆنوحات، کیشینین عاقلئنا وە حاطئرئنا گلن شەیلرە دەنیر. اۇنا عیلیم دەنیرسە، عالیم اۇلمایان کیمسە قالماز.
أ- اینسان سؤزۆنۆ آللاهئن سؤزۆ سایما
اینجیل، آللاهئن عیسایا (ع) ایندیردیگی کیتابتئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ﴿۴۷﴾ (سورة المائدة)
اینجیلی بیلنلر، آللاهئن اۇ کیتابتا ایندیردیگی ایلە حۆکۆم ورسینلر. هر کیم آللاهئن ایندیردیگینە گؤرە حۆکمەتمزسە اۇنلار فاسئق کیمسەلردیر. (مائیدە سورەسی؛ 47)
آما ألدەکی اینجیلە اینسان سؤزۆ قارئشمئشتئر. اۇنون بۆیۆک بؤلۆمۆ پاولوسون، بیر قئسئم حاواریلرین وە کیملیگی بیلینمەین کیشیلرین مکتوبلارئندان اۇلوشور.
کاتۇلیکلرە گؤرە اینجیللر؛ بۆتۆن بؤلۆملرییلە قوتسال وە کیلیسە یاسالارئنا اویغوندور. قوتسال روحون واحیی ایلە یازئلدئقلارئندان یازارئ آللاەتئر.
آللاە، کیلیسە ایلە قۇنوشمایئ سۆردۆرمکتەدیر. کیلیسە، اینجیلین جانلئ سسیدیر.
قورئان ایسە آللاهئن موحاممدە (ع) ایندیردیگی سۇن کیتابتئر.
اۇنا اینسان سؤزۆ قارئشمامئشتئر. چۆنکۆ اۇنو قۇرومایئ بیذذات کندیسی اۆستلنمیشتیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿۹﴾ (سورة الحجر)
اۇ ذیکری (قورئانئ) بیز ایندیردیک. اۇنو قۇرویاجاق اۇلان دا بیزیز. (حیجر سورەسی؛ 9)
