اؤن سؤز
سرینین بیر اؤنجەکی کیتابچئغئندا “دین” قاورامئنئ ألە آلمئش وە دینین؛ “دۆنیوی وە اوحروی قارشئلئغئنئن بولوندوغو فئطری وە تکلیفی بیر دۆزن” آنلامئنا گلدیگینی گؤرمۆشتۆک. یۆجە یاراتئجئ هر وارلئق ایچین بیر اؤلچۆ قۇیموشتور. اۇنون اؤلچۆلرینین تۆم وارلئقلار اۆزریندەکی تظاهۆرلری واحی یۇلویلا گرچکلشتیرمکتەدیر. یۆجە آللاە گؤکلرە، یرە وە ایکیسی آراسئنداکیلرە یاراتئلئش اؤلچۆ وە غایەلرینی واحییلە بیلدیرمیشتیر. ایمتیحانا تابیع توتولان اینسان وە جینلر، دیگر وارلئقلارئن عاکسینە راببینین اؤلچۆ وە تکلیفینە اویما یا دا اویماما ترجیحیندە بولونورلار. آللاە بۆیۆک بیر لۆطوفتا بولوناراق گؤندردیگی نبی اۇلان رسوللرلە زامان زامان اینسانلارا حاطئرلاتمالاردا بولونموش، تکلیفینی یینەلەیەرک اینسانلارا، ترجیحلرینی گؤزدن گچیرمە اویارئسئندا بولونموشتور.
موحاممد (ع) ایلە نۆبۆووت سۇنا أرمیش، اینسانلئق بیتیش چیزگیسی حساب گۆنۆ اۇلان سۇن دؤنەمجە گیرمیشتیر. آنجاق گؤزدن چئقارئلان اؤنملی بیر حوصوص واردئر کی اۇ دا؛ یۆجە آللاهئن، قوللارئیلا ایلتیشیمینین حالن دوام أدییۇر اۇلماسئدئر.
اۇ، سۇنسوز اییلیگی وە بۇل ایکرامئیلا، مۆمین-کافیر، بۆیۆک-کۆچۆک، قادئن-أرکک هر قولویلا سۆرکلی قۇنوشاراق /ایلتیشیم قوراراق اۇنلارئ اویارئر، تشویق أدر، حاصئلئ قوللارئنئ یالنئز بئراقماز.
ذاتن اۇ شؤیلە بویورموشتور:
أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى ﴿۳۶﴾ (سورة القیامة)
یۇقسا اینسان باشئبۇش بئراقئلاجاغئنئ مئ ظاننەتمکتەدیر! (قئیامت سورەسی؛ 36)
قورئان بو باغلامدا دتایلئ بیلگیلر وریر؛ هر اینسانا یۆجە آللاهئن سۆرکلی ایلهامدا بولوندوغوندان، مثەلا موسانئن (ع) آننەسینە یاپئلان ایلهامئن آیرئنتئلارئندان باحثەدر. یینە قورئان آللاهئن رۆیالار یۇلویلا قوللارئنا باعضئ مساژلار وردیگیندن، مثەلا یوسوفون (ع)، آرقاداشلارئنئن وە دؤنمین ملیکینین گؤردۆگۆ رۆیالاردان وە بونلارئن أتکیلەیجی سۇنوچلارئندان باحثەدر. اؤتە یاندان قورئاندا، باعضئ ملکلرین اینسان صورتیندە گؤندریلەرک باعضئ مساژلارئنئ قوللارئنا ایلتتیگیندن، بو باغلامدا مریەمە، ایبراهیم (ع) وە لوطا (ع) گؤندریلن ألچیلردن سؤز أدیلیر.
ریسالتلە ایلگیلی واحیدن آیرئ توتولان، قاطعیلیک تاشئمایان وە کیشیسل تجرۆبەلرلە سئنئرلئ اۇلان بو آللاە-قول آراسئنداکی ایلتیشیمین دۇغرو آنلاشئلمادئغئ، ایستیثمار أدیلدیگی، حاتتا گلەنکسل کیتاب-سۆننت ایلیشکیسینین بو چارپئق یاپئ اۆزرینە بینا أدیلدیگی دە اۇرتادادئر. قورئان دئشئ واحی دۆشۆنجەسی تمللندیریلیرکن ریسالتلە ایلگیلی واحیدن فارقئ گؤزتیلمەدن دلیل اۇلاراق سونولان باعضئ آیتلرین أساسئندا ایددیعایا دلیل اۇلامایاجاغئ آچئقتئر. بو مۆتواضیع چالئشمادا، اؤزللیکلە بو حوصوصا دیققات چکمە غایەسییلە واحی قاورامئ ألە آلئنمئش وە بونون ایلری اۇقومالار ایچین بیر تمل اۇلماسئ آماچلانمئشتئر.
دۇک. فاتیح اۇروم
واحی
1- گیریش
قورئانئن أن اؤنملی قاوراملارئندان بیری دە واحیدیر. أن گنل آنلامئیلا “بیر بیلگینین حئزلئ وە گیزلی شکیلدە اولاشتئرئلماسئ” اۇلاراق تانئملانابیلەجک واحی کلیمەسی قورئاندا:
آ) آللاها نیسبت أدیلدیگیندە؛ “اۇنون وارلئقلارلا قۇنوشماسئ، اۇنلارئ وارۇلوش غایە وە اؤلچۆلرینە گؤرە دۆزنلەییپ اۇنلارا گؤرەولرینی بیلدیرمەسی.
ب) آللاهئن دئشئنداکی وارلئقلارا نیسبت أدیلدیگیندە دە “ایشارتتە بولونما، فئسئلداما، وسوسە ورمە” آنلاملارئندا قوللانئلئر.
2- کلیمە آنلامئ
“واحی” کلیمەسی سؤزلۆکلردە؛ “گیزلی (وەیا بیر باشقا بیچیمدە) قۇنوشماق، بیر بیلگییی بیرینە حئزلئ وە گیزلی بیر شکیلدە ناقلەتمک، أمرەتمک، ایلهام أتمک، ایشارتتە وە ایمادا بولونماق” آنلاملارئنا گلن “و-ح-ی” کؤکۆندن ماصدار اۇلوپ؛ “ایشارت، کیتاب، مکتوب” آنلامئنا گلیر. نیتەکیم باعضئ آیتلردە واحیین؛ “واحیەدیلن شەی” یاعنی “مساژئن کندیسی” آنلامئندا قوللانئملارئ دا گؤرۆلمکتەدیر.
3- واحیین آللاها نیسبت أدیلمەسی
“واحی” کلیمەسینین قورئاندا آللاها نیسبت أدیلدیگیندە؛ “اۇنون وارلئقلارلا قۇنوشماسئ، اۇنلارئ وارۇلوش غایە وە اؤلچۆلرینە یاعنی فئطراتا گؤرە دۆزنلەییپ اۇنلارا گؤرەولرینی بیلدیرمەسی” آنلامئنا گلدیگینی سؤیلەدیک. بونو دا:
آ) آللاهئن اینسانلا قۇنوشماسئ
ب) آللاهئن اینسان دئشئنداکی وارلئقلارلا قۇنوشماسئ
اۇلماق اۆزرە ایکییە آیئرئپ اینجەلەیەبیلیریز.
آ) آللاهئن اینسانلارلا قۇنوشماسئ
یۆجە آللاە، اینسانلارلا؛ 1) واحی (ایلهام) یۇلویلا، 2) پردە آرقاسئندان وە 3) آللاهئن واحیینی ایلتمکلە گؤرەولی بیر ألچی (رسول) آراجئلئغئیلا قۇنوشور.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴿۵۱﴾ (سورة الشوری)
آللاە اینسانلا آنجاق شو یۇللارلا قۇنوشور: ایچینە واحی (ایلهام) أدر، پردە آرقاسئندان قۇنوشور وەیا سؤیلەمک ایستەدیگی شەیی کندی ایذنییلە قالبینە یرلشتیرسین دییە ألچی گؤندریر. اۇ، یۆجەدیر، دۇغرو قارار وریر. (شورا سورەسی؛ 51)
یوقارئداکی آیتتە گچن، آللاهئن اینسانلارلا قۇنوشما شکیللرینی آیرئ باشلئقلار حالیندە ألە آلالئم.
آللاهئن اینسانلارلا واحی (ایلهام) یۇلویلا قۇنوشماسئ
آللاە، اینسانلارئن یاپئپ أتتیکلرینین ایی یا دا کؤتۆ اۇلدوغونو اۇنلارئن ایچینە ایلهام أدر. بو دویغولار اینسانئن قالبینە دۇغار.
اۇ شؤیلە بویورور:
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿۸﴾ (سورة الشمس)
سۇنرا یاپتئغئنئن کؤتۆ وەیا ایی اۇلدوغونو ایلهام أدنە یمین اۇلسون کی… (شمس سورەسی؛ 8)
