(29)
یالان
وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا ﴿۵۳﴾ (سورة الإسراء)
قوللارئما دە کی؛ سؤزۆن أن گۆزلینی سؤیلەسینلر. چۆنکی شەیطان آرالارئنئ بۇزار. شەیطان اینسان ایچین آچئق دۆشماندئر. (ایسرا سورەسی؛ 53)
شو اۆچ دوروم دئشئندا یالان حلال دگیلدیر: قۇجانئن قارئسئنئ ممنون أتمک ایچین (ایلتیفات اۇلاراق) سؤیلەدیگی سؤز، ساواشتا سؤیلنن یالان، اینسانلارئن آراسئنئ بولماق ایچین سؤیلنن یالان. (مۆسلیم؛ تیرمیذی وە آحمد بین حانبل)
دگرلی گنچلر،
قۇنوشماق اینسانئ دیگر جانلئلاردان آیئران أن بلیرگین اؤزللیکتیر. اینسان قۇنوشتوغو زامان پک چۇق شەیی دگیشتیرمە گۆجۆنە صاحیب اۇلور.
یونوس أمرە بیر شیعیریندە شؤیلە دەمیشتیر:
سؤز اۇلا کسە ساواشئ،
سؤز اۇلا کستیرە باشئ،
سؤز اۇلا آغولو آشئ (زهیرلی یەمگی)،
یاغ ایلە بال أدە سؤز.
أوت گنچلر،
گرچکتن دە اؤیلە سؤزلر اۇلور کی ساواش بیتیریر، اؤیلە سؤزلر اۇلور کی اینسانئ ایعداما گؤتۆرۆر. بو یۆزدن، آغزئمئزدان چئقان وە چئقاجاق اۇلان سؤزلرین فارقئندا اۇلمالئیئز. بیلیرسینیز، اینسانئن بیر دوروم قارشئسئندا آلابیلەجگی تمل ایکی توتوم واردئر. بیرینجیسی دۇغرولوق، ایکینجیسی ایسە بونون ترسیدیر. دۇغرو تکتیر؛ آنجاق أگریلیک چشیت چشیتتیر. بو یۆزدن دۇغرو توتوم تاقئنماق دواملئلئق وە قارارلئلئق گرکتیریر. دۇغرو یۇل چۇق بلیرگین اۇلدوغو ایچین، باعضن قارشئنئزا زۇرلوقلار چئقسا دا، اۇنو تاعقیب أتمک داحا باسیطتیر.
دگرلی گنچلر،
بیز مۆسلۆمانلار اۇلاراق بیلییۇروز کی آغزئمئزدان چئقان هر سؤز وە هر داورانئشئمئز ملکلر طارافئندان قایدا آلئنماقتادئر. باشتا اۇقودوغوموز آیتی کریمەدە آللاە تعالا بیزلرە سؤزۆن أن گۆزلینی سؤیلەمەمیزی أمرەتمکتەدیر. ألبتتە سؤزۆن أن گۆزلی، آللاهئن بویروق وە یاساقلارئنا اویغون اۇلاندئر. آللاهئن بویروق وە یاساقلارئنا اویغون اۇلان سؤز ایسە موطلاقا دۇغرو اۇلان وە دۇغرویا یؤنلندیرندیر.
اونوتمایالئم کی ایلک اینسان آدمین (ع) ایکراملار ایچیندە بولوندوغو باحچەدن چئقماسئنا سبب اۇلان شەی، شەیطانئن سؤیلەدیگی بیر یالاندئ. شەیطان، آدمە (ع) آللاهئن یاساقلادئغئ آغاچتان یەرسە سۇنسوز بیر عؤمرە وە بۇزولمایاجاق بیر سالطاناتا (طاها سورەسی؛ 120) صاحیب اۇلاجاغئ یالانئنئ سؤیلەمیشتی. اۇیسا آللاە تعالا داحا اؤنجە آدمی (ع)، اۇ آغاجا یاقلاشماماسئ قۇنوسوندا اویارمئشتئ. یالانئ سؤیلەین شەیطاندئ؛ آما آدم (ع) دە آللاە تعالانئن اۇنو اویارماسئنا راغمن، شەیطانئن یالانئنا قانئپ دۇغرویو گؤرمزدن گلدیگی ایچین بۆیۆک ضارار گؤردۆ. بورادان دا آنلایابیلەجگیمیز گیبی یالان، هم سؤیلەینە هم دە سؤیلنن کیشییە ضارار ورەبیلەجک بۆیۆک بیر سوچتور.
بیر حادیثی شریفتە دە یالان سؤیلەمەنین گۆناها گؤتۆردۆگۆ، گۆناهئن دا جهننمە گؤتۆردۆگۆ بلیرتیلمیشتیر. بونون عاکسی دە دۇغرودور. دۆرۆستلۆک، اینسانئ اییلیکلرە؛ اییلیکلر دە جننتە گؤتۆرۆر. بو، دۆنیا حایاتئ ایچین دە گچرلیدیر.
دگرلی گنچلر،
ریوایت اۇدور کی اوزاق دۇغودا بیر ایمپاراتۇر، کندی یرینە گچەجک کیشییی دگیشیک بیر یۇللا سچمەیە قارار ورمیش. اۆلکەسیندەکی گنچلری چاغئرمئش وە: “آرتئق ینی بیر ایمپاراتۇر سچمە واقتی گلدی.” دەمیش. گنچلر شاشئرمئشلار، آنجاق اۇ سؤزۆنۆ سۆردۆرمۆش: “بوگۆن حپینیزە بیرەر تۇحوم ورەجگیم. بیر تک تۇحوم… أولرینیزە گیدیپ اۇنو أکمەنیزی، سولایئپ بۆیۆتمەنیزی ایستییۇروم. بیر یئل سۇنرا بۆیۆتتۆگۆنۆز اۇ تۇحوملا بورایا گلەجکسینیز. سیزی، یتیشتیردیگینیز اۇ تۇحوما گؤرە دگرلندیریپ، ایمپاراتۇرو سچەجگیم.” دەمیش.
بیر یئل چابوجاق گچمیش، گنچلر أللریندە ساقسئلارلا ایمپاراتۇرون حوضوروندا تۇپلانمئشلار. حپسینین ساقسئسئندا بیربیریندن گۆزل بیتکیلر وارمئش، بیری حاریج. اۇنون ساقسئسئندا هیچبیر شەی یۇقموش. ایمپاراتۇر اۇنو ایشارت أتمیش وە یانئنا گتیرمیش. ایشتە ینی ایمپاراتۇرونوز، دەمیش.
هرکس شاشئرمئش. بو سئرادا ایمپاراتۇر شؤیلە بیر قۇنوشما یاپمئش: “بیر یئل اؤنجە بورادا هرکسە بیر تۇحوم وردیم. آما حپینیزە آصلا بۆیۆمەیەجک اۇلان قاینامئش تۇحوم ورمیشتیم. آنجاق بو گنجین دئشئندا هرکس آغاچلار، بیتکیلر وە چیچکلر گتیردی؛ چۆنکی تۇحومون بۆیۆمەدیگینی فارق أدینجە حپینیز اۇنو باشقا بیر تۇحوملا دگیشتیردینیز. اۇیسا سادەجە اۇ، ایچیندە بنیم وردیگیم تۇحوم اۇلان بۇش ساقسئیئ گتیرمە جسارت وە دۆرۆستلۆگۆنۆ گؤستردی. اۇنون ایچین ینی ایمپاراتۇرونوز اۇ اۇلاجاق.”
دگرلی گنچلر،
گۆنۆمۆزدە یالان سؤیلەمک عادتا سئرادان بیر شەیمیش گیبی گؤستریلییۇر. پنبە یالانلاردان، بەیاض یالانلاردان سؤز أدیلییۇر. اۇیسا یالانلارا هرکسین کندی چئقارلارئنا اویغون ایسیملر ورەرک اۇنلارئ حۇش گؤسترمەسی قابول أدیلەمز. قۇنوشمامئزئن باشئندا اۇقودوغوموز حادیثی شریفە گؤرە شو اۆچ دوروم دئشئندا یالان سؤیلەمک حارامدئر: قۇجانئن قارئسئنئ (وە قارئنئن قۇجاسئنئ) ممنون أدەجک ایلتیفات اۇلاجاق سؤز سؤیلەمەسی، ساواش سئراسئندا دۆشمانئ شاشئرتماق وە اینسانلارئن آراسئنئ بولماق. بونلارئن دئشئنداکی تۆم دوروملاردا مۆسلۆمان اۇلاراق بیزە دۆشن، هر زامان دۆرۆست داورانماقتئر. رسولوللاەتا (ص) اینانانلار ایچین گۆزل بیر اؤرنک واردئر.
موحاممد (ع) بیر گۆن کندیسینە بیر دوە باغئشلاماسئنئ ایستەین اۆممۆ أیمنە: “سنی دیشی دوەنین یاوروسونا بیندیرەجگیم.” دەمیشتیر. آدام یاورو دوەنین کندیسینی تاشئیامایاجاغئنئ سؤیلەرکن، موحاممد (ع) دیشی دوەنین یاوروسونا بیندیرەجگیندە ائصرار أتمیشتیر. یتیشکین بیر دوەیی کندیسینە باغئشلادئغئندا شاشئران اۆممۆ أیمنە، رسولوللاهئن شاقا یاپتئغئ اۇرتایا چئقمئشتئر: “هر دوە بیر دیشی دوەنین یاوروسو دگیل میدیر؟” دیەن رسولوللاە، شاقا یاپارکن بیلە یالان سؤیلەمەمەیی عادت أدینمیشتی.
دگرلی گنچلر،
دۆرۆستلۆگۆ ایلکە أدینیر وە یالان سؤیلەمکتن اوزاق دورورساق، دۆنیامئز دا آحیرتمیز دە جننت اۇلور، بؤیلەجە اومولور کی قورتولوشا أرنلردن اۇلوروز.
