(32)
اینسان حاقلارئ
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿۹۰﴾ (سورة النحل)
آللاە، عادالتی، گۆزل داورانئشئ، یاقئنلارا ورن أل اۇلمایئ أمرەدر. چیرکینلیگی، کؤتۆلۆگۆ وە آشئرئلئقلارئ یاساقلار. آللاە سیزە اؤگۆت وریر، بلکی بیلگینیزی قوللانئرسئنئز. (ناحل سورەسی؛ 90)
دگرلی گنچلر،
اۇقودوغوموز آیتی کریمەدە آللاە تعالا اینسانلارا نەلری أمرەتتیگینی وە یاساقلادئغئنئ آچئق آچئق بلیرتمیشتیر. اییلیک وە کؤتۆلۆک قاوراملارئ، اینسانئن یارادئلئشئندا کۇدلانمئش بیر شکیلدە واردئر. یاعنی هر اینسان، ایینین وە کؤتۆنۆن نە اۇلدوغونو عاقیل بالیغ اۇلدوغو چاغدان ایعتیبارن سزگیلرییلە بیلیر. یینە دە آللاە تعالا ألچیلر وە واحی گؤندرەرک اینسانلئغا نەیین ایی نەیین کؤتۆ اۇلدوغونو حاطئرلاتمئشتئر. بو حاطئرلاتما عاینئ زاماندا بیر اؤگۆتتۆر. هم ایچسل سزگیلردن هم دە واحیدن ألدە أدیلن بو بیلگییی قوللاناراق دۇغرو داورانماق دا اینسانئن سچیمینە قالمئشتئر. دۇغرو سچیم یاپانلار دۆنیادا وە آحیرتتە اؤدۆللندیریلەجک، بیلەرک یانلئش سچیم یاپانلار ایسە بونون جزاسئنئ چکەجکلردیر.
دگرلی گنچلر،
موحاممدە (ع) واحی، 23 یئللئق بیر سۆرچتە اینمیشتیر. بو سۆرجین مائیدە سورەسینین 3-نجۆ آیتی اینینجە تاماملاندئغئ قابول أدیلمکتەدیر. مائیدە سورەسی؛ 3-نجۆ آیتتە:
“بوگۆن دینینیزی اۇلغونلاشتئردئم، سیزە اۇلان نیعمتیمی تاماملادئم. سیزە دین اۇلاراق ایسلامئ اویغون گؤردۆم.”
بویرولماقتادئر.
بو آیت ایندیکتن سۇنراکی سۆرچتە، رسولوللاە (ص) وداع حاججئ سئراسئندا عارافات، مینا وە عاقابە گیبی یرلردە آصحابا سسلنمیش وە قئسا، اؤزلۆ تاوصیەلردە بولونموشتور. بو قۇنوشمالار درلنەرک، وداع حوطبەسی دییە بیلینن متین اۇلوشتورولموشتور. شیمدی سیزلرە بو متیندن باعضئ بؤلۆملر اۇقویاجاغئم. بونلارئن تامامئنئن قورئاندان چئقارئلمئش حیکمتلی سؤزلر یاعنی حادیثی شریفلر اۇلدوغونو دا حاطئرلاتالئم:
هر شەیی گۆزل یاپماق آللاها اؤزگۆدۆر، اۇنا حامد أدریز، اۇندان یاردئم ایستەریز. اۇندان باغئشلانما دیلەریز، اۇنا یؤنلیریز. نفیسلریمیزین کؤتۆلۆکلریندن وە کؤتۆ داورانئشلارئمئزدان آللاها سئغئنئرئز. آللاە کیمی دۇغرویا أریشتیریرسە کیمسە اۇنو ساپتئراماز. کیمی دە ساپتئرئرسا، کیمسە اۇنو دۇغرویا أریشتیرەمز. آللاەتان باشقا تانرئ اۇلمادئغئنئ، تک وە اۇرتاقسئز اۇلدوغونو قابول أدریم. موحاممدین اۇنون قولو وە ألچیسی اۇلدوغونو قابول أدریم.
موحاققاق راببینیزە قاووشاجاقسئنئز. اۇ دا سیزی یاپتئقلارئنئزدان دۇلایئ سۇرغویا چکەجکتیر. ساقئن بندن سۇنرا أسکی ساپئقلئقلارا دؤنمەیینیز وە بیربیرینیزین بۇینونو وورمایئنئز!
کیمین یانئندا بیر أمانت وارسا، بو أمانتی صاحیبینە گری ورسین.
اینسانلار! بوگۆنلرینیز ناسئل قۇرونموش (حارام) ایسە، بو شهرینیز ناسئل قۇرونموش (حارام) ایسە، بو بلدەنیز ناسئل قۇرونموش (حارام) ایسە جانلارئنئز وە ماللارئنئز دا اؤیلە سالدئرئدان قۇرونموشتور.
بۆتۆن جاهیلیە عادتلری قالدئرئلمئشتئر، آیاغئمئن آلتئندادئر. جاهیلیە دەورینین قان داعوالارئ دا قالدئرئلمئشتئر. قالدئردئغئم ایلک قان داعواسئ دا عامیر بین ربیعا بین أل-حاریث بین عابدولموططالیبین قان داعواسئدئر. اۇ ساعد بین لەیث اۇغوللارئندا سۆت آننەیە وریلمیش بیر چۇجوقتو. هۆزەیل، اۇنو اؤلدۆردۆ.
جاهیلیە فائیضی قالدئرئلمئشتئر. ایلک قالدئردئغئم فائیض دە عابدولموططالیبین اۇغلو (عامجام) عابباسئن فائیضیدیر. اۇنون تامامئ قالدئرئلمئشتئر. آنا ماللارئنئز سیزیندیر. نە حاقسئزلئق أدین نە دە حاقسئزلئغا اوغرایئن.
بو واصیەتیمی، بورادا بولونانلار، بولونمایانلارا اولاشتئرسئن. اۇلابیلیر کی، بورادا بولونان کیمسە بونلارئ داحا ایی آنلایان بیریسینە اولاشتئرمئش اۇلور.
شو حالدە أی اینسانلار! شەیطان بو اۆلکەنیزدە تاپئنئلماقتان اۆمید کسمیش بولونویۇر. آنجاق، بونون دئشئنداکی اؤنمسیز گؤردۆگۆنۆز داورانئشلارئنئزدا، سؤزۆنۆن دینلنمەسیندن حۇشنود اۇلاجاقتئر.
أی اینسانلار! مۆمینلر قاردشتیر. کیمسەیە قاردشینین مالئ، گؤنۆل رئضاسئ اۇلمادئقچا، حلال اۇلماز.
بندن سۇنرا بیربیرینیزی بۇغازلایان کافیرلر اۇلمایئن.
أی مۆمینلر! سیزە بیر أمانت بئراقئیۇروم، اۇنا سارئلئپ اویدوقچا یۇلونوزو هیچ شاشئرمازسئنئز. اۇ أمانت، آللاهئن کیتابئدئر.
أی اینسانلار! راببینیز تکتیر. بابانئز دا تکتیر. حپینیز آدمدن تۆرەدینیز، آدم ایسە تۇپراقتاندئر. آللاە قاتئندا أن اۆستۆنۆنۆز، اۇندان أن چۇق چکیننینیزدیر.
عارابئن عاراب اۇلمایانا، عاراب اۇلمایانئن عارابا، سیاهئن قئرمئزئیا، قئرمئزئنئن سیاها تاقوا (آللاەتان ساقئنما) دئشئندا بیر اۆستۆنلۆگۆ یۇقتور.
سیزین باشئنئزا قولاغئ کسیک حابشلی بیر کؤلە بیلە گتیریلمیش اۇلسا، آللاهئن کیتابئنا گؤرە حارەکت أدیپ سیزە دە اۇنو اویغولادئغئ سۆرەجە أمیرلرینی دینلەیین وە اۇنا اویون!
کیمسە کندی سوچوندان باشقاسئ ایلە سوچلاناماز. بابالار چۇجوغونون سوچو اۆزرینە، چۇجوق دا بابالارئنئن سوچو اۆزرینە سوچلاناماز.
(تیرمیذی)
دگرلی گنچلر،
موحاممدین (ع) ییرمی اۆچ یئللئق مۆجادلەسینین تمل آماچلارئندان بیری دە اینسان حاقلارئنئ قۇروماق وە عادالتی گرچکلشتیرمکتیر. وداع حوطبەسینین، بو تمل حاقلارئ اؤزت اۇلاراق دیلە گتیرن ایلک أورنسل اینسان حاقلارئ بیلدیریسی نیتەلیگیندە اۇلدوغو بیلینملیدیر.
گۆنۆمۆزدە پۇپۆلر کۆلتۆرۆن سیزە ورەجگی بیلگی، ایلک أورنسل اینسان حاقلارئ بەیاننامەسینین بیرلشمیش میللتلر گنل قورولوندا 10 آرالئق 1948 تاریحیندە قابول أدیلدیگیدیر. اۇیسا، وداع حوطبەسی، اۇندان یاقلاشئق 1300 یئل اؤنجە اینسانلئغئن تمل حاق وە اؤزگۆرلۆکلرینی ایشلەمیش بیر بیلدیریدیر.
دگرلی گنچلر،
کیتابئمئزئن وە دینیمیزین قئیمتینی بیلەلیم. اینسانئ أن ایی تانئیان آللاەتئر. بو یۆزدن أن دۇغرو یۇلو گؤسترەجک اۇلان دا آللاەتئر. قورئان اۇقویاراق، آللاە تعالانئن بیزە وردیگی اؤگۆتلری اؤگرنەلیم. اونوتمایالئم، آللاهئن بیزی سربست بئراقتئغئ آلانلاردا اؤزگۆرۆز. آللاهئن بیزە یاساق قئلدئقلارئندان ایسە اوزاق دورالئم، آللاەتان چکینەرک کندیمیزی دۆنیادا کؤتۆلۆکلردن، آحیرتتە دە آتش عاذابئندان قۇرویالئم.
بؤیلەجە اومولور کی قورتولوشا أرنلردن اۇلوروز.
